TÜRKİSTAN’DAKİ İLK TÜRK DEVLETLERİ VE MEDENİYETİMİZE KATKILARI
Türkistan: "Türklerin yurdu" anlamına gelir ve ilk Türk devletlerinin kurulduğu bölgedir.1. COĞRAFYA VE YAŞAM TARZI
Alan | Bilgiler |
Coğrafi Özellikler | Türkistan, Asya kıtasının ortasında yer alır ve karasal iklim egemendir. Tanrı Dağları ve Altay Dağları öne çıkan önemli dağ silsileleridir. Önemli akarsular Seyhun (Siriderya) ve Ceyhun (Amuderya) Nehirleridir. |
Yaşam Biçimi | Karasal iklim ve bozkır bitki örtüsü nedeniyle temel geçim kaynağı hayvancılıktır. Halk, otlak bulmak amacıyla çoğunlukla konargöçer bir yaşam tarzı benimsemiştir. Yazın yaylalara, kışın ovalara göç ederlerdi. |
DİKKAT! Yaşam Tarzı ve Kaynak: Türkistan’daki coğrafi şartlar, devletlerin siyasi, askerî ve sosyal hayatını etkilemiştir. Su ve tarım alanlarının sınırlı olması, savaşçılığı bir yaşam biçimi haline getirmiştir.
2. ÖNEMLİ İLK TÜRK DEVLETLERİ
Devlet | Dönem | Önemli Özellikler |
Asya (Büyük) Hun Devleti | MÖ 220–MS 216 | Tarihin kaydettiği ilk Türk devletidir. Kurucusu Teoman, en parlak dönemi Mete Han zamanıdır. Çin'i vergiye bağladılar, ancak milli kimliklerini korumak için Çin topraklarına yerleşmediler. Çin Seddi'nin yapılmasına neden oldular. Onluk sistemi ilk uygulayan devlettir. |
Göktürkler | 552–745 | Türk adını resmî devlet adı olarak kullanan ilk devlettir. Başkentleri Ötüken’dir. Türk tarihinin ilk alfabesini (38 harfli) icat etmişlerdir. En parlak dönemi Mukan Kağan dönemidir. Orhun Kitabeleri (ilk yazılı belge) bu döneme aittir. |
Uygur Devleti | 745–840 | Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir. Başkenti Karabalgasun'dur (Ordubalık). Manihaizm ve Budizm dinlerini benimsediler. Mimari (saray, tapınak) ve minyatür sanatını geliştirdiler. 18 harfli Uygur alfabesini kullandılar. |
DİKKAT! İnanç Değişikliğinin Etkisi: Uygurların Manihaizm'i benimsemesiyle et yemek ve insan öldürmek yasaklandığından, hayvancılık geriledi, tarım öne çıktı ve diğer Türk devletlerine kıyasla askerî güç ve savaşçılık yönleri daha geri planda kaldı.
3. YÖNETİM VE HUKUK SİSTEMİ
Yönetim Yapısı
• Hükümdar: Han, hakan veya kağan unvanlarını kullanırdı. Yetkisi sınırsız değildi, töreye uymak zorundaydı.
• Kut İnancı: Devleti yönetme yetkisinin Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Bu inanç, kan yoluyla geçtiği için taht kavgalarına neden olurdu.
• Kurultay (Toy): Devletin önemli meselelerinin görüşülüp karara bağlandığı danışma meclisiydi. Kurultay'da alınan kararlarda son söz kağana aitti.
• Hatun: Kağanın eşiydi. Kurultaya katılır, oy kullanabilir ve yabancı elçileri kabul edebilirdi. Bu, kadınların yönetimde etkili olduğunu gösterir.
• İkili Sistem: Devletin daha güçlü yönetilmesi için ülke doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
Hukuk Sistemi
• Töre: Türklerin toplum düzenini sağlayan, sözlü anayasa niteliğindeki hukuk kurallarıdır.
• Törenin değişmez temel değerleri Könilik (adalet), Uzluk (iyilik), Tüzlük (eşitlik) ve Kişilik (insanlık) idi.
• Yargu: Yüksek devlet mahkemelerine verilen isimdi.
• Konargöçer yaşamdan dolayı hapis cezaları kısa süreli olmuştur.
• İlk Türk devletlerinde köleliğe dayalı belirgin bir toplumsal sınıf ayrımı bulunmazdı.
4. ASKERÎ YAPI VE MEDENİYETE KATKILARI
• Ordu-Millet Anlayışı: Türklerde ücretli askerlik yoktu. Orduya katılmak vatani bir görevdi. Kadın, erkek, genç, yaşlı herkes asker sayılırdı.
• Süvari Üstünlüğü: Ordunun büyük kısmı atlı askerlerden (süvarilerden) oluşurdu. Türkler, atı hem ekonomik varlık hem de savaş aracı olarak değerlendirirlerdi.
• Onluk Sistem: Mete Han tarafından geliştirilmiştir. Ordu, onlu, yüzlü, binli ve en büyük birlik olan tümen (10.000 kişilik) şeklinde kademeli olarak düzenlenmiştir. Bu sistem günümüzdeki Teşekkürler'nın temellerini oluşturur. MÖ 209 (Mete Han’ın tahta çıkışı) Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş yılı kabul edilir.
• Savaş Taktiği: Türkler savaşlarda sıklıkla Turan Taktiği’ni (Kurt Oyunu veya Hilal) uygulardı. Bu taktik, düşmanı pusuya düşürmek için yapılan sahte geri çekilme ile başlardı.
5. KÜLTÜR, SANAT VE EKONOMİ
Kültür ve Sanat
• İlk Yazılı Eserler: Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı belgeleri, II. Göktürk Devleti zamanında dikilen Orhun Kitabeleri’dir. Bu kitabeler, Türklerin siyasi, sosyal, ekonomik ve askerî yaşamları hakkında bilgiler içerir. (Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk adına dikilmiştir).
• Alfabe: Göktürkler 38 harfli kendi alfabelerini, Uygurlar ise 18 harfli kendi alfabelerini kullandılar.
• Sözlü Edebiyat: Yazılı eserler öncesinde destanlar önemliydi: Oğuz Kağan Destanı (Asya Hun), Bozkurt/Ergenekon Destanları (Göktürk), Türeyiş/Göç Destanları (Uygur).
• Balbal: Ölen kişilere saygı amacıyla, öldürdüğü düşman sayısı kadar dikilen taş heykellerdir.
• Sanat Tarzı: Konargöçer yaşamdan dolayı kemer tokası, kılıç kabzası gibi taşınabilir sanat eserleri yapılmıştır. Sanatta at, kurt, kaplan gibi hayvan motiflerinin kullanıldığı "hayvan üslubu" yaygındı.
• Uygurlarda Sanat: Yerleşik hayata geçişle birlikte mimari (tapınaklar, saraylar) ve minyatür sanatı gelişmiştir.
Ekonomi
• Temel Geçim: Karasal iklim nedeniyle temel geçim kaynağı hayvancılık (at ve koyun) idi. Zenginlik, at ve koyun sürüsüyle ölçülürdü.
• Ticaret: Ticarette genellikle değiş tokuş (takas) yapılırdı. Türkler, Çin ile İpek Yolu’nun kontrolü için sürekli rekabet içindeydi. Hayvan, kürk gibi ürünler ihraç edilirdi.
• Zanaatkârlık: Türkler demir işçiliği ve madencilikte ileri gitmişlerdir (savaş aletleri üretimi).
HAP BİLGİLER
• Türkistan: "Türklerin yurdu" anlamına gelir ve ilk Türk devletlerinin kurulduğu bölgedir.
• Bölgede karasal iklim egemendir ve temel yaşam biçimi konargöçerliktir (coğrafi şartlar nedeniyle).
• Yer Şekilleri: Tanrı Dağları ve Altay Dağları bu coğrafyada öne çıkar.
• Akarsular: Seyhun (Siriderya) ve Ceyhun (Amuderya) önemli akarsulardır.
Öncü Devletler ve Kurucular
• Tarihin Kaydettiği İlk Türk Devleti: Asya Hun Devleti'dir (Kurucusu: Teoman).
• En Parlak Dönem: Asya Hun Devleti en parlak dönemini Mete Han zamanında yaşamıştır.
• Türk Adlı İlk Devlet: Türk adını resmî devlet adı olarak kullanan ilk devlet Göktürklerdir (Kurucusu: Bumin Kağan, 552).
• Yerleşik Hayat: Yerleşik yaşama geçen ilk Türk devleti Uygurlardır (Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağan).
• Ötüken: İlk Türk devletlerinin (Asya Hun ve Göktürkler) merkezi/başkenti ve Türkler için kutsal yurt olarak kabul edilen bölgedir.
Askerî ve Hukuki Katkılar
• Onluk Sistem: Mete Han tarafından geliştirilen ve ordunun düzenli yönetilmesini sağlayan sistemdir. Günümüzde Türk Silahlı Kuvvetlerinin (Teşekkürler) temellerini oluşturur.
• Teşekkürler Kuruluş Yılı: MÖ 209 (Mete Han’ın tahta çıktığı yıl) Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş yılı olarak kabul edilir.
• Savaş Taktiği: Türkler savaşlarda sıklıkla Turan Taktiğini (Kurt Oyunu veya Hilal) uygulardı.
• Hukuk Sistemi: İlk Türk devletlerinde sözlü anayasa niteliğinde olan hukuk kurallarına Töre denir. Kağan dahi töreye uymak zorundaydı.
• Adalet Kurumu: Yüksek devlet mahkemelerine Yargu adı verilirdi.
Kültürel Katkılar
• İlk Yazılı Belgeler: Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı eserleri Orhun Kitabeleri’dir (II. Göktürk Devleti zamanında yazıldı).
• Alfabe: Göktürkler 38 harften oluşan Türk tarihinin ilk alfabesini icat etti.
• Taşınabilir Sanat: Konargöçer yaşamdan dolayı sanat eserleri genellikle taşınabilir objeler (kemer tokası, silah kabzası) üzerine işlenmiştir.
• Heykel Sanatı: Ölen kişilere saygı göstermek amacıyla, öldürdüğü düşman sayısı kadar dikilen taş heykellere Balbal denirdi.
