Hak ve Sorumluluk Tanımları
Kaynaklar, hak kavramını, bir özgürlüğün sağlanması için kişiye anayasa ve kanunlar ile tanınmış yetkiler olarak tanımlar. Özgürlük ise, bireyin her türlü dış etkiden bağımsız olarak kendi iradesi ve düşüncesine dayanarak karar vermesi durumudur. Sorumluluk ise, kişinin kendine ve başkalarına karşı yerine getirmesi gereken yükümlülüklerini zamanında gerçekleştirmesidir.
Temel Haklarımızın Nitelikleri ve Kapsamı
Kaynaklar, temel insan hak ve sorumluluklarının doğuştan sahip olduğumuz haklar olduğunu vurgular. Bu haklardan vazgeçilemez ve devredilemez. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 12. maddesi bu durumu şu şekilde ifade eder: "Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir. Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder".
Demokratik ülkelerde temel hak ve özgürlükler, dini, cinsiyeti, yaşı, mesleği ne olursa olsun herkese eşit olarak tanınmış ve yasalarla koruma altına alınmıştır. Bu durum, ülkedeki adalet anlayışının kuvvetlenmesine ve karar alma sürecinde vatandaşların bağımsızca hareket etmesine katkıda bulunur.
Kaynaklarda belirtilen bazı temel haklar şunlardır:
• Yaşama hakkı (T.C. Anayasası Madde 17, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 6).
• Maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkı (T.C. Anayasası Madde 17).
• Eğitim hakkı. Kimse bu haktan yoksun bırakılamaz (T.C. Anayasası Madde 42, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 28, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Madde 26). Özel gereksinimli çocuklara evde eğitim hizmeti sunulması da bu hakkın korunmasına örnektir.
• Düşünce ve kanaat hürriyeti (T.C. Anayasası Madde 25, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 13). Kimse düşüncelerini açıklamaya zorlanamaz veya kınanamaz.
• Haberleşme hürriyeti (T.C. Anayasası Madde 22). Haberleşmenin gizliliği esastır.
• Yerleşme ve seyahat hürriyeti (T.C. Anayasası Madde 23, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Madde 13). Ancak bu hak, salgın hastalık gibi durumlarda sağlık hakkının korunması amacıyla kısıtlanabilir (karantina örnekleri).
• Beslenme hakkı.
• Dinlenme, boş zaman değerlendirme, oynama ve yaşına uygun eğlence hakkı (Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 31).
• Sağlık hakkı (T.C. Anayasası Madde 56, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 24).
• Çalışma hakkı (İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Madde 23). Çocukların yaşlarına, cinsiyetlerine ve güçlerine uymayan, sağlıklarına veya eğitimlerine zarar verecek işlerde çalıştırılamayacağı belirtilmiştir (T.C. Anayasası Madde 50, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 32).
• Özel hayatın ve aile hayatının gizliliği (T.C. Anayasası Madde 20).
• Konut dokunulmazlığı ve kişi dokunulmazlığı.
Temel Sorumluluklarımız
Toplum halinde yaşamak bir düzen gerektirir ve bu düzenin sağlanması, kurallar çerçevesinde kişilere sorumluluklar yükler. Bireyler, haklarını kullanırken başkalarının haklarını dikkate almalı ve sorumluluklarını yerine getirmelidirler; aksi takdirde hem kendi hem de başkalarının hayatları etkilenebilir. Temel hak ve özgürlükler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da içerir.
Kaynaklarda vurgulanan bazı sorumluluklar şunlardır:
• Eğitim hakkıyla ilgili sorumluluklar: Ödevleri zamanında yapmak, okulda işlenen konuları tekrar etmek, okul kurallarına uymak.
• Sağlık hakkıyla ilgili sorumluluklar: Hastalandığında doktorun verdiği ilaçları zamanında kullanmak.
• Genel toplumsal sorumluluklar:
◦ Sorumlulukların farkında olmak ve sorumluluklara uygun davranmak.
◦ Toplumsal düzen kurallarına uymak ve çevredekilere bu kurallara uymaları için teşvik etmek.
◦ Başkalarının haklarına saygılı olmak.
◦ Çevresine ve ülkesine karşı kendini sorumlu kabul etmek.
◦ Yaşanan sorunları haklar ve sorumluluklar çerçevesinde çözmeye çalışmak.
◦ Bireysel ve toplumsal farklılıklara saygı duymak.
◦ Çevrede alınan kararlarda fikrini özgürce dile getirmek.
◦ Haklarını bilmek ve savunmak.
◦ Toplumsal sorunların çözümüne katkı sağlamak ve yetkili kişi ve kurumlarla iş birliği yapmak (muhtarlık, belediye, kaymakamlık, CİMER, Kamu Denetçiliği Kurumu gibi).
◦ Kaynakları verimli kullanmak ve israftan kaçınmak. Bu, "Sıfır Atık" projesi ve "5D modeli" (Düşün, Daha az tüket, Değerlendir, Değiştir, Dönüştür) gibi yaklaşımlarla desteklenir.
YAŞAYAN DEMOKRASİMİZ Bağlamında Temel Haklar ve Sorumluluklar
"YAŞAYAN DEMOKRASİMİZ" öğrenme alanı, temel hak ve sorumlulukları demokratik bir toplumun işleyişi ve gelişimi için merkezi bir rol atfetmektedir. Bu bağlamda:
• Demokratik Yönetimde Güvence: Demokratik ülkelerde, temel hak ve özgürlükler yasalarla güvence altına alınmış olup, devlet bu hakların korunmasında en etkili güçtür. Bu durum, bireylerin kendilerini daha güvende hissetmelerini sağlar.
• Hukukun Üstünlüğü ve Eşitlik: Hukukun üstünlüğü ilkesi gereği herkes yasalara ve bağımsız mahkemelerin kararlarına uymak zorundadır. Tüm vatandaşlar yasalar önünde eşit haklara sahiptir. Bu eşitlik anlayışı, temel hakların herkese ayrım gözetmeksizin tanınmasını sağlar.
• Katılım ve Aktif Vatandaşlık: Vatandaşların hak ve sorumluluklarının bilincinde olması, onların demokratik süreçlere katılımını teşvik eder. Hak ihlalleriyle karşılaşıldığında, demokratik hakları kullanarak ilgili kurumlara başvurmak veya görevli kişilerle iletişime geçmek, sorunların üstesinden gelmenin bir yoludur. Bu katılım, dilekçe hakkını kullanma, seçimlerde oy verme veya sivil toplum kuruluşlarının faaliyetlerine katılma şeklinde kendini gösterir.
• Toplumsal Uyum ve Adalet: Temel hakların korunması ve sorumlulukların yerine getirilmesi, toplumsal düzenin sağlanması ve sürdürülmesi için hayati öneme sahiptir. Başkalarının haklarına saygı duyan ve sorumluluklarını yerine getiren bilinçli vatandaşlar, adalet duygusunun güçlenmesine ve demokratik değerlerin yaşatılmasına katkıda bulunur.
Sonuç olarak, temel haklar ve sorumluluklar, "YAŞAYAN DEMOKRASİMİZ" öğrenme alanının merkezinde yer almakta olup, bireyin demokratik bir toplumda kendi haklarını özgürce kullanırken, başkalarının haklarına saygı duyması ve toplumsal görevlerini eksiksiz yerine getirmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Bu, hukukun üstünlüğü, eşitlik ve milli egemenlik gibi temel demokratik prensiplerin günlük hayatta vücut bulmasını sağlar.
Kaynaklar, hak kavramını, bir özgürlüğün sağlanması için kişiye anayasa ve kanunlar ile tanınmış yetkiler olarak tanımlar. Özgürlük ise, bireyin her türlü dış etkiden bağımsız olarak kendi iradesi ve düşüncesine dayanarak karar vermesi durumudur. Sorumluluk ise, kişinin kendine ve başkalarına karşı yerine getirmesi gereken yükümlülüklerini zamanında gerçekleştirmesidir.
Temel Haklarımızın Nitelikleri ve Kapsamı
Kaynaklar, temel insan hak ve sorumluluklarının doğuştan sahip olduğumuz haklar olduğunu vurgular. Bu haklardan vazgeçilemez ve devredilemez. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 12. maddesi bu durumu şu şekilde ifade eder: "Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir. Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder".
Demokratik ülkelerde temel hak ve özgürlükler, dini, cinsiyeti, yaşı, mesleği ne olursa olsun herkese eşit olarak tanınmış ve yasalarla koruma altına alınmıştır. Bu durum, ülkedeki adalet anlayışının kuvvetlenmesine ve karar alma sürecinde vatandaşların bağımsızca hareket etmesine katkıda bulunur.
Kaynaklarda belirtilen bazı temel haklar şunlardır:
• Yaşama hakkı (T.C. Anayasası Madde 17, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 6).
• Maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkı (T.C. Anayasası Madde 17).
• Eğitim hakkı. Kimse bu haktan yoksun bırakılamaz (T.C. Anayasası Madde 42, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 28, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Madde 26). Özel gereksinimli çocuklara evde eğitim hizmeti sunulması da bu hakkın korunmasına örnektir.
• Düşünce ve kanaat hürriyeti (T.C. Anayasası Madde 25, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 13). Kimse düşüncelerini açıklamaya zorlanamaz veya kınanamaz.
• Haberleşme hürriyeti (T.C. Anayasası Madde 22). Haberleşmenin gizliliği esastır.
• Yerleşme ve seyahat hürriyeti (T.C. Anayasası Madde 23, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Madde 13). Ancak bu hak, salgın hastalık gibi durumlarda sağlık hakkının korunması amacıyla kısıtlanabilir (karantina örnekleri).
• Beslenme hakkı.
• Dinlenme, boş zaman değerlendirme, oynama ve yaşına uygun eğlence hakkı (Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 31).
• Sağlık hakkı (T.C. Anayasası Madde 56, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 24).
• Çalışma hakkı (İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Madde 23). Çocukların yaşlarına, cinsiyetlerine ve güçlerine uymayan, sağlıklarına veya eğitimlerine zarar verecek işlerde çalıştırılamayacağı belirtilmiştir (T.C. Anayasası Madde 50, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Madde 32).
• Özel hayatın ve aile hayatının gizliliği (T.C. Anayasası Madde 20).
• Konut dokunulmazlığı ve kişi dokunulmazlığı.
Temel Sorumluluklarımız
Toplum halinde yaşamak bir düzen gerektirir ve bu düzenin sağlanması, kurallar çerçevesinde kişilere sorumluluklar yükler. Bireyler, haklarını kullanırken başkalarının haklarını dikkate almalı ve sorumluluklarını yerine getirmelidirler; aksi takdirde hem kendi hem de başkalarının hayatları etkilenebilir. Temel hak ve özgürlükler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da içerir.
Kaynaklarda vurgulanan bazı sorumluluklar şunlardır:
• Eğitim hakkıyla ilgili sorumluluklar: Ödevleri zamanında yapmak, okulda işlenen konuları tekrar etmek, okul kurallarına uymak.
• Sağlık hakkıyla ilgili sorumluluklar: Hastalandığında doktorun verdiği ilaçları zamanında kullanmak.
• Genel toplumsal sorumluluklar:
◦ Sorumlulukların farkında olmak ve sorumluluklara uygun davranmak.
◦ Toplumsal düzen kurallarına uymak ve çevredekilere bu kurallara uymaları için teşvik etmek.
◦ Başkalarının haklarına saygılı olmak.
◦ Çevresine ve ülkesine karşı kendini sorumlu kabul etmek.
◦ Yaşanan sorunları haklar ve sorumluluklar çerçevesinde çözmeye çalışmak.
◦ Bireysel ve toplumsal farklılıklara saygı duymak.
◦ Çevrede alınan kararlarda fikrini özgürce dile getirmek.
◦ Haklarını bilmek ve savunmak.
◦ Toplumsal sorunların çözümüne katkı sağlamak ve yetkili kişi ve kurumlarla iş birliği yapmak (muhtarlık, belediye, kaymakamlık, CİMER, Kamu Denetçiliği Kurumu gibi).
◦ Kaynakları verimli kullanmak ve israftan kaçınmak. Bu, "Sıfır Atık" projesi ve "5D modeli" (Düşün, Daha az tüket, Değerlendir, Değiştir, Dönüştür) gibi yaklaşımlarla desteklenir.
YAŞAYAN DEMOKRASİMİZ Bağlamında Temel Haklar ve Sorumluluklar
"YAŞAYAN DEMOKRASİMİZ" öğrenme alanı, temel hak ve sorumlulukları demokratik bir toplumun işleyişi ve gelişimi için merkezi bir rol atfetmektedir. Bu bağlamda:
• Demokratik Yönetimde Güvence: Demokratik ülkelerde, temel hak ve özgürlükler yasalarla güvence altına alınmış olup, devlet bu hakların korunmasında en etkili güçtür. Bu durum, bireylerin kendilerini daha güvende hissetmelerini sağlar.
• Hukukun Üstünlüğü ve Eşitlik: Hukukun üstünlüğü ilkesi gereği herkes yasalara ve bağımsız mahkemelerin kararlarına uymak zorundadır. Tüm vatandaşlar yasalar önünde eşit haklara sahiptir. Bu eşitlik anlayışı, temel hakların herkese ayrım gözetmeksizin tanınmasını sağlar.
• Katılım ve Aktif Vatandaşlık: Vatandaşların hak ve sorumluluklarının bilincinde olması, onların demokratik süreçlere katılımını teşvik eder. Hak ihlalleriyle karşılaşıldığında, demokratik hakları kullanarak ilgili kurumlara başvurmak veya görevli kişilerle iletişime geçmek, sorunların üstesinden gelmenin bir yoludur. Bu katılım, dilekçe hakkını kullanma, seçimlerde oy verme veya sivil toplum kuruluşlarının faaliyetlerine katılma şeklinde kendini gösterir.
• Toplumsal Uyum ve Adalet: Temel hakların korunması ve sorumlulukların yerine getirilmesi, toplumsal düzenin sağlanması ve sürdürülmesi için hayati öneme sahiptir. Başkalarının haklarına saygı duyan ve sorumluluklarını yerine getiren bilinçli vatandaşlar, adalet duygusunun güçlenmesine ve demokratik değerlerin yaşatılmasına katkıda bulunur.
Sonuç olarak, temel haklar ve sorumluluklar, "YAŞAYAN DEMOKRASİMİZ" öğrenme alanının merkezinde yer almakta olup, bireyin demokratik bir toplumda kendi haklarını özgürce kullanırken, başkalarının haklarına saygı duyması ve toplumsal görevlerini eksiksiz yerine getirmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Bu, hukukun üstünlüğü, eşitlik ve milli egemenlik gibi temel demokratik prensiplerin günlük hayatta vücut bulmasını sağlar.
