ÜNİTE 1: GELİŞEN AVRUPA VE GÜÇ KAYBEDEN OSMANLI
A. Avrupa'da Yaşanan Önemli GelişmelerAvrupa, XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren siyasal, ekonomik ve sosyal alanlarda büyük bir ilerleme kaydetti. Bu ilerlemeler Osmanlı Devleti'ni siyasi, sosyal ve ekonomik olarak olumsuz etkiledi.
Gelişme | Yüzyıl | Temel Özellik ve Sonuçları |
Coğrafi Keşifler | 15. ve 16. yy | Avrupa ekonomik olarak güçlendi. Osmanlı kontrolündeki ticaret yollarının önemi azaldı. |
Rönesans / Reform / Aydınlanma Çağı | 15. yy - 18. yy | Sanat, bilim, düşünce ve felsefede gelişmeler yaşandı. Akıl, deney ve gözlem esas alındı. Kilise baskısı ve skolastik düşünce azaldı. |
HAP BİLGİ: Sanayi İnkılabı
• 18. yüzyılda ilk olarak İngiltere'de başladı.
• Buhar gücü makinelerde kullanılmaya başlandı ve insan/hayvan gücüne dayalı üretimden makine gücüne geçildi.
• Seri, bol miktarda ve ucuz mal üretimi gerçekleşti.
• Sanayileşen ülkeler ham maddeye ihtiyaç duydu ve ürettikleri malları satmak için yeni pazar arayışına girdiler.
• Bu durum, sömürgecilik faaliyetlerinin hızlanmasına yol açtı.
HAP BİLGİ: Fransız İhtilali
• 1789 yılında Fransa'da gerçekleşti.
• Halk, krallık yönetimine son vererek yönetime el koydu.
• İhtilal sonrasında dünyada eşitlik, adalet, demokrasi, insan hakları ve milliyetçilik gibi kavramlar hızla yayılmaya başladı.
• "Fransız İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisi" yayımlandı.
B. Avrupa'daki Gelişmelerin Osmanlı'ya Etkileri
DİKKAT: Milliyetçilik ve Sömürgecilik
• Fransız İhtilali’nin yaydığı milliyetçilik (ulusçuluk) akımı, Osmanlı Devleti gibi çok uluslu (imparatorluk) devletlerin parçalanmasına neden oldu.
• Sanayi İnkılabı sonrasında hızlanan sömürgecilik faaliyetleri, Osmanlı'nın topraklarını Avrupa devletlerinin pazar ve ham madde kaynağı olarak görmesine yol açtı.
Osmanlı'ya Siyasi Etkileri (Milliyetçilik)
• Milliyetçilik düşüncesi, Osmanlı Devleti'ndeki azınlıkların (Gayrimüslimlerin) bağımsızlık için ayaklanmalarına yol açtı.
• Bu isyanlar özellikle Balkanlar'da etkili oldu.
◦ Osmanlı Devleti'nden ayrılmak için ilk isyan eden millet Sırplar olmuştur (1804).
◦ Osmanlı Devleti'nden ilk ayrılan millet Yunanlar (Rumlar) olmuştur (1829 Edirne Antlaşması ile).
◦ Balkanlar'da kaybedilen son toprak Arnavutluk'tur.
• Rusya'nın öncülük ettiği Panslavizm (Slav asıllı bütün halkları aynı yönetim altında toplama) düşüncesi de bazı Slav milletlerinin isyan etmesine neden olmuştur.
Osmanlı'ya Ekonomik Etkileri (Sanayi İnkılabı)
• Osmanlı Devleti Sanayi İnkılabı'nı takip edemedi.
• Avrupalı devletlerin fabrikalarında bol, seri ve ucuz üretilen mallar, Osmanlı pazarını istila etti.
• Kapitülasyonlar nedeniyle gümrük vergilerinin düşük olması, Osmanlı'nın Avrupa'nın açık pazarı haline gelmesinde etkili oldu.
• Osmanlı esnafı ve zanaatkarları Avrupalı üreticilerle rekabet edemeyince el tezgâhları ve küçük atölyeler kapandı, bu durum Osmanlı ekonomisine büyük zarar verdi.
• Ekonomideki sıkıntıları çözmek için 19. yüzyılda Avrupalı devletlerden yüksek faizle borç alınmaya başlandı.
• Devlet, otuz yıl içinde borçlarının faizini bile ödeyemez duruma gelerek iflas etti.
• Alacaklı devletler, alacaklarını tahsil etmek için 1881 yılında Düyûn-u Umûmiye'yi (Genel Borçlar İdaresi) kurdu.
DİKKAT: İhtilal ve İnkılap Etkisi
• Fransız İhtilali Osmanlı'yı daha çok siyasi alanda, Sanayi İnkılabı ise ekonomik alanda olumsuz etkilemiştir.
C. Devletin Dağılmasını Önleme Çabaları
Devlet yöneticileri, milliyetçilik akımının etkisini azaltmak ve azınlık isyanlarını önlemek amacıyla değişik dönemlerde bazı önlemler almak zorunda kaldı. Bu çabaların ortak amacı azınlıkların devlete bağlılığını artırmak ve yabancı devletlerin iç işlerimize müdahalesini önlemekti.
1. Tanzimat ve Islahat Fermanları
Ferman | Yıl | Temel İçerik | Ana Amaç | İlgili Fikir Akımı |
Tanzimat Fermanı | 1839 | Din, dil, ırk ayrımı yapılmaksızın herkes kanun önünde eşit kabul edildi. Can, mal ve namus güvenliği sağlandı. Padişahın gücü üstünde kanun gücünün olduğu ilk defa kabul edildi. | Milliyetçilikten kaynaklanan dağılmanın önüne geçmek. | Osmanlıcılık. |
Islahat Fermanı | 1856 | Gayrimüslimlere fazladan haklar verilerek hakları genişletildi (Cizye vergisi kaldırıldı, okul/ibadethane açma izni). | Avrupalı devletlerin azınlık haklarını bahane ederek Osmanlı'nın iç işlerine karışmasını önlemek. | Osmanlıcılık. |
2. Meşrutiyet Dönemleri
Dağılmayı önlemek için yapılan çalışmalardan bir diğeri de meşrutiyetlerin ilan edilmesidir.
• I. Meşrutiyet (1876): Genç Osmanlılar (Jön Türkler) adlı aydın grubun baskısıyla ilan edildi. Türk tarihinin ilk anayasası olan Kanun-ı Esasi hazırlandı. Halk ilk defa seçime katılarak kısmen de olsa yönetime katıldı. (Ancak 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı bahane edilerek II. Abdülhamit tarafından kapatıldı).
• II. Meşrutiyet (1908): İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin mücadelesi sonucunda II. Abdülhamit'e yeniden ilan ettirildi. Padişahın yetkileri sınırlandırıldı ve ilk siyasi partiler kuruldu.
3. Fikir Akımları
Fransız İhtilali'nin yaydığı milliyetçilik fikri karşısında, devleti dağılmaktan kurtarmak amacıyla aydınlar ve devlet adamları tarafından çeşitli fikir akımları ortaya atılmıştır.
Fikir Akımı | Amacı ve Kapsamı | Öncüleri (Örnek) | Başarısızlık Göstergesi |
Osmanlıcılık | Dili, dini, ırkı ne olursa olsun herkesi, hiçbir ayrım yapmadan Osmanlı vatandaşı kabul etmek, böylece bir "Osmanlı milleti" oluşturarak devleti bir arada tutmak. | Ziya Paşa, Namık Kemal, Şinasi. | Azınlıkların isyan edip ayrılmasıyla önemini kaybetti (Balkan Savaşları sonrası). |
İslamcılık (Ümmetçilik) | Tüm Müslümanları Osmanlı halifesinin etrafında toplamayı amaçlar; devletin bütünlüğünü din birliğiyle sağlamak gerektiğine inanır. | Cemalettin Afgani, Mehmet Âkif Ersoy, Sait Halim Paşa. | I. Dünya Savaşı'nda Arapların Osmanlı'ya karşı İngilizler ile iş birliği yapmasıyla önemini yitirdi. |
Türkçülük (Turancılık/Pantürkizm) | Dünyadaki bütün Türklerin bir yönetim altında toplanmasını amaçlayan, en son ortaya atılan fikir akımıdır. Osmanlı yönetimi altındaki Türklere millî bilinç kazandırılmasını savundu. | Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Yusuf Akçura. | - (Millî Mücadele’nin kazanılmasında etkili oldu). |
Batıcılık (Garpçılık) | Kurtuluşu Batı'nın bilim ve tekniğine, yönetim biçimine ve düşünce yapısına ayak uydurmakta gören düşünce akımıdır. | Celal Nuri, Tevfik Fikret, Süleyman Nazif. | - (Atatürk inkılaplarına temel oluşturdu). |
DİKKAT: Ortak Amaç
• Bu akımların ortak amacı, devleti içinde bulunduğu kötü durumdan kurtarmak olsa da, hiçbiri Osmanlı Devleti'ni dağılmaktan kurtaramamıştır.
DİKKAT: Toprak Kayıpları (20. Yüzyıl Başları)
• Sömürgecilik yarışına geç katılan İtalya, Osmanlı Devleti'nin Afrika Kıtası'ndaki son toprağı olan Trablusgarp'ı (Libya) almıştır.
• Trablusgarp'ın kaybedilmesiyle Osmanlı toprakları üç kıtadan iki kıtaya düşmüştür.
• İngiltere, Uzak Doğu'daki sömürgelerine kısa yoldan ulaşmak için Mısır'ı Osmanlı Devleti'nden almıştır
