ANADOLU’NUN İLK YERLEŞİM YERLERİNDE YAŞAM
Tarih Kavramları ve Anadolu'daki YaşamA. Tarih ve Zaman Kavramları
1. Tarihin Başlangıcı: Tarih, yazının icadı (MÖ 3200) ile başlar.
2. Devirler: Yazının kullanılmasından önceki dönemlere “tarih öncesi devirler”, sonraki dönemlere ise “tarihî devirler” denir.
3. Milat: Hz. İsa’nın doğumu başlangıç (“milat” veya “0”) kabul edilir.
4. Milattan Önce (MÖ) ve Sonra (MS): Hz. İsa’nın doğumundan önceki yıllara MÖ, sonraki yıllara MS denir.
5. Tarih Şeridinde Sayılar: Milattan sonraki olaylarda tarih sayısı günümüze doğru artarken, milattan önceki olaylarda tarih sayısı milattan (0 noktasından) uzaklaştıkça büyür. Örneğin, MÖ 2023 yılı, MS 1071 yılına göre günümüzden daha uzak bir tarihtir.
B. Anadolu’nun Yerleşim Yeri Seçilmesinin Nedenleri
Geçmişte yaşayan insanlar, yerleşim yeri olarak Anadolu’yu tercih ederken şu etkenleri göz önünde bulundurmuşlardır:
• Elverişli iklim koşulları
• Uygun yeryüzü şekilleri
• Verimli tarım alanlarına sahip olması
• Tarım ve hayvancılık faaliyetlerine uygun olması
• Su kaynaklarının bol olması
• Ulaşım olanaklarının elverişli olması
• Zengin yer altı kaynaklarının olması
• Doğal savunma olanaklarının olması
C. Arkeolojik Kavramlar
• Arkeoloji (Kazı Bilimi): Bilimsel yöntemlerle tarihî eserlerin toprak altından gün yüzüne çıkarılmasını sağlayan bilim dalıdır.
• Arkeolog: Kazıları bilimsel esaslara göre yürüten uzmanlara verilen isimdir.
• Höyük: Eski yerleşim yerlerindeki yıkıntıların zamanla üst üste birikmesi ve toprakla örtülüp yapay bir tepe biçimine gelmesidir. Höyüklerde yapılan kazılar, geçmiş medeniyetlerin kültürel mirasa katkılarını öğrenmemizi sağlar.
D. Anadolu'nun İlk Yerleşim Yerlerinde Sosyal Hayatın Unsurları
Anadolu’daki ilk yerleşim yerlerinde insanların sosyal hayatı üç temel unsur etrafında şekillenmiştir:
1. Barınma:
◦ Genellikle kerpiç ve taş malzemeler kullanılarak barınma ihtiyaçları karşılanmıştır.
◦ Kerpiç, toprak ve saman karışımının suyla yoğrulup kalıplanarak güneşte kurutulmasıyla üretilen bir yapı malzemesidir.
◦ Çatalhöyük, Hacılar ve Çayönü gibi yerlerde, evlerin kapılarının olmayışı ve çatıdan eve girilmesi genellikle güvenlik amacıyla, yabani hayvanlardan korunmak için yapılmıştır.
2. Beslenme:
◦ Yerleşik yaşamın başlamasıyla temel beslenme ve geçim faaliyetlerinin kaynağı tarım ve hayvancılık olmuştur.
◦ Yabani buğday, arpa, mercimek, çayır bezelyesi, baklagiller ve menengiç gibi ürünler yetiştirilmiştir.
◦ Koyun, keçi ve sığır gibi hayvanlar evcilleştirilmiştir.
3. Temel Geçim Faaliyetleri:
◦ Tarım ve hayvancılığın yanı sıra madencilik (taş ve bakır işçiliği) ve ticaret (çıkarılan malzemelerin satılması) önemli ekonomik faaliyetler olmuştur.
◦ Çömlekten vazo, kase, çanak, testi yapılması el sanatlarıyla uğraşıldığını gösterir.
◦ Obsidiyen (cam taşı), deniz kabuğu ve bakır külçeleri ticarette kullanılmıştır.
No | Konu | Uyarı Notu (Önemli Bilgi/Çıkarım) |
1 | Tarihsel Öncelik | Göbeklitepe (MÖ 10000), Anadolu'daki bilinen en eski yerleşim yerlerinden olup, Çayönü (MÖ 8200), Çatalhöyük (MÖ 7500) ve Hacılar'dan (MÖ 7000) daha eskidir. |
2 | Göbeklitepe'nin Rolü | Göbeklitepe, tarihte bilinen ilk inanç ve ibadet merkezi olarak kabul edilir. Keşfi, din ve inançların yerleşik hayata geçişten önce de var olduğunu kanıtlamıştır. |
3 | Konut Mimarisi | Anadolu'daki ilk yerleşim yerlerinde evlerin kerpiçten yapılması, bu evlerin günümüze kadar sağlam ulaşmasını zorlaştırmıştır. |
4 | Sanatsal İfadeler | Çatalhöyük evlerinin duvarlarında, dünyanın bilinen ilk haritası kabul edilen, Hasan Dağı'nın lav püskürtürken tasvir edildiği duvar resmi bulunmuştur. Bu durum sanat eserlerinde doğa olaylarına yer verildiğini gösterir. |
5 | Sosyal Çıkarımlar | Göbeklitepe’deki “T” şeklindeki dikili taşların yapılması (taş ocaklarından getirilerek), o dönem insanlarının sanat ve madencilik faaliyetleri hakkında bilgi verir. |
6 | Ticaretin Önemi | Obsidiyen (doğal cam) ve tuzun çıkarılıp satılması, bu yerleşim yerlerinde madencilik ve ticari faaliyetlerin yapıldığının kanıtıdır. |
Anadolu'nun Önemli İlk Yerleşim Yerleri
Yerleşim Yerlerinin Konumu ve Tarihsel Önceliği
Yerleşim Yeri | Konum | Yaklaşık Tarih | Önemli Not |
Göbeklitepe | Şanlıurfa (Örencik Köyü) | MÖ 10000 | Tarihte bilinen ilk inanç merkezi. Sürekli yerleşim yeri olarak kullanılmadı. |
Çayönü | Diyarbakır | MÖ 8200 | Yuvarlak planlı basit kulübelerden, hücre planlı ve ızgara planlı yapılara geçiş. Bakır işçiliğinin en eski örneklerinden. |
Çatalhöyük | Konya (Çumra) | MÖ 7500 | Sokaksız, iç içe kerpiç evler, girişler çatıdan. Duvar resimleri ve dünyanın ilk haritası. |
Hacılar | Burdur | MÖ 7000 | Kerpiç evler, ilk başta kapısız, sonradan kapı ve pencereli büyük evler. MÖ 3000'de savunma duvarlarıyla çevrildi. |
Temel Geçim Faaliyetleri ve Mimari Özellikleri Karşılaştırması
Yerleşim Yeri | Barınma/Mimari Özellikler | Beslenme/Tarım Ürünleri | Temel Geçim Kaynakları (Ekonomik Faaliyetler) |
Göbeklitepe | "T" şeklinde, figürlü (hayvan/insan) dikili taşlar. Yapılar kerpiç ve taştan inşa edildi. | Tahıl, sebze, meyve tohumu kalıntıları. | Dinî ve ibadet faaliyetleri; Sanat ve madencilik (taş işçiliği). |
Çayönü | Kerpiç evler, sokak yok, çatıdan giriş. Yuvarlak planlıdan hücre planlı ve ızgara planlıya geçiş. Sıvalı, beyaz boyalı duvarlarda rölyefler. | Buğday, arpa, mercimek, baklagil. Sığır evcilleştirildi, balıkçılık yapıldı. | Madencilik (Obsidiyen, tuz, bakır işçiliği: iğne, boncuk yapımı). Ticaret. |
Çatalhöyük | Kerpiçten, dörtgen odalı, sokaksız evler; damdan giriş. Beyaz sıvalı duvarlarda resimler ve kabartmalar. | Arpa, buğday, baklagiller. Koyun, keçi, sığır yetiştiriciliği, balıkçılık. | Çömlekçilik (vazo, kase). Madencilik ve ticaret (Obsidiyen ve tuz). |
Hacılar | Kerpiçten, dörtgen planlı evler; ilk başta damdan giriş, sonra kapı/pencere eklendi. MÖ 3000’de savunma duvarıyla çevrildi. | Yanmış buğday ve arpa. Koyun, keçi, sığır yetiştiriciliği, köpek evcilleştirildi. | Tarım, hayvancılık. Çömlekçilik (vazo, testi). Taş ve bakır işçiliği, ticaret. |
