Ders Notu Doğal ve Beşeri Çevremizdeki Değişim Ders Notu

[Hatice Yılmazer]

5. SINIF SOSYAL BİLGİLER DERS NOTU: DOĞAL ve BEŞERÎ ÇEVREMİZDEKİ DEĞİŞİM

I. ÇEVREMİZDEKİ VARLIKLAR​

Etrafımıza baktığımızda, oluşumu farklı olan pek çok varlık görürüz. Bu varlıklar, Doğal Varlıklar ve Beşerî Varlıklar olarak iki ana gruba ayrılır.

A. Doğal Varlık (Doğal Çevre)

Doğal varlıklar, zaman içinde çeşitli doğa olayları sonucu kendiliğinden ve insan müdahalesi olmadan meydana gelen unsurlardır. Doğal varlıkların oluşumunda insanların herhangi bir etkisi bulunmamaktadır.

Örnekler:
• Dağ, deniz, ova, ırmak (akarsu), göl, orman.
• Vadiler, şelaleler, platolar, yaylalar.

Doğal Varlıkların Önemi: Doğal varlıklar, insanların ve hayvanların oksijen, su ve gıda gibi temel ihtiyaçlarını karşılayan önemli kaynaklardır. Ayrıca piknik yapmak, doğa yürüyüşü ve temiz su elde etme gibi pek çok avantaj sağlarlar. Doğal çevre, sağlıklı yaşam için hem hayvanlar ve bitkiler hem de insanlar adına çok önemlidir.

Ülkemizden Bazı Doğal Varlık Örnekleri:
• Pamukkale (Denizli)
• Peribacaları (Nevşehir)
• Ölüdeniz (Muğla)
• Abant Gölü (Bolu)
• Ağrı Dağı

B. Beşerî Varlık (Beşerî Çevre)

Beşerî varlıklar, doğal çevrenin yanında insan eli değerek yapılan ve insan yaşamını kolaylaştırmak için oluşturulan her türlü unsurdur. Beşerî varlıkların oluşumunda insanlar etkilidir. Bu unsurlar, doğal olmayan ve dünyanın oluşumuyla meydana gelmeyen yapılar olarak kabul edilir.

Örnekler:
• Konutlar (evler, apartmanlar), yollar, alt ve üst geçitler, köprüler.
• Fabrikalar, taşıtlar, barajlar.
• Okul, hastane, park, market.
• Tarihî eserler (cami, antik kent, müze, kale, bedesten, türbe).

Beşerî Varlıkların Amacı: Beşerî yapılar, barınma, ulaşım, sağlık, eğitim, alışveriş ve dinlenme gibi ihtiyaçlarımızı karşılamak için inşa edilir.
• Köprüler: Bir yerden bir yere kolayca geçmek için kullanılır.
• Fabrikalar: İhtiyaç duyulan ürünleri üretmek için kullanılır.
• Barajlar: Hem enerji hem de su (sulama/içme) amaçlı kullanılır.

Ülkemizden Bazı Beşerî Varlık Örnekleri:
• Efes Antik Kenti (İzmir)
• Topkapı Sarayı (İstanbul)
• Ayasofya Camii (İstanbul)
• 1915 Çanakkale Köprüsü

II. YERLEŞMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER​

Geçmişten günümüze bir yerin yerleşim yeri olarak seçilmesinde hem doğal hem de beşerî varlıklar etkili olmuştur.

Yerleşim Yeri Seçiminde Etkili Faktörler:

• Doğal Faktörler: Su kaynaklarının bol olması, yeryüzü şekillerinin düz ve sade olması, uygun ve yaşanabilir iklime sahip yerler, verimli tarım arazilerinin bulunması, dağ ve vadi gibi doğal korunaklı yerler, deprem riski düşük sağlam zeminlere sahip alanlar.
• Beşerî Faktörler: Ulaşımın kolay gerçekleştirildiği yerler, ticari faaliyetlerin fazla yapıldığı yerler, madenler ve doğal kaynakların zengin olduğu yerler.

III. DOĞAL VE BEŞERÎ ÇEVREMİZDEKİ DEĞİŞİM​

Yaşadığımız çevrede, doğal veya beşerî nedenlere bağlı olarak zamanla değişimler yaşanabilmektedir.

A. Değişimin Nedenleri
Doğal ve beşerî çevredeki değişimlere yol açan başlıca faktörler şunlardır:

1. İnsan Faaliyetleri: Nüfus artışı, beşerî çevrenin genişlemesi, tarım arazilerinin yerleşim için açılması, ormanlık alanların tahrip edilmesi, doğal kaynakların bilinçsizce tüketilmesi ve çevre sorunları.

2. Teknoloji ve Ekonomi: Teknolojik gelişmeler, sanayi faaliyetleri ve ekonomik faaliyetler.

3. Doğa Olayları: Küresel ısınma, iklim değişiklikleri, doğa kaynaklı afetler (sel, kuraklık).

B. Değişim Örnekleri ve Sonuçları
İnsanlar ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla doğal kaynakları bazen olduğu gibi kullanır, bazen de ihtiyacına göre değiştirir. Bu değişiklikler hem olumlu hem de olumsuz sonuçlar doğurabilir.

Durum	Değişim Türü	Olumlu Sonuçlar (Avantajlar)	Olumsuz Sonuçlar (Dezavantajlar)
Baraj Yapılması	Beşerî/Arazi kullanımı/Su Kaynakları	Kurak zamanlarda içme suyu sağlanması, tarım arazilerinin sulanması, enerji üretimi.	Doğanın dengesinin bozulması, sel/taşkın riski, ormanlık alanların sular altında kalması.
Fabrika Kurulması	Beşerî/Arazi kullanımı/Nüfus	İş olanaklarının artması, göç ile nüfusun artması, ticaretin gelişmesi.	Hava kirliliğine neden olması, trafik kalabalığı, sanayi atıklarının su kaynaklarını kirletmesi.
Ulaşım Sistemleri (Tünel/Köprü yapılması)	Beşerî/Ulaşım sistemleri/Arazi kullanımı	Ulaşımın kolaylaşması, yolculuk süresinin kısalması.	Köprü yapmak amacıyla ağaç kesilmesi, ormanlık alanların azalması.
Bilinçsiz Su Tüketimi	Doğal Çevre	-	Sulak alanların ve su canlılığı çeşitliliğinin azalması, barajlardaki su miktarının azalması.
Yerleşimin Artması	Beşerî/Arazi kullanımı/Nüfus	Konut, hastane, okul gibi ihtiyaçların karşılanması.	Verimli tarım arazilerinin yerleşime açılması, doğal çevrenin değişmesi.

C. Şehirlerin Gelişiminde Değişim Örnekleri

Batman'ın Değişimi: Batman’ın kaderi, 1946 yılında bölgede petrol yataklarının keşfedilmesiyle değişmeye başlamıştır.
• Petrolün bulunması istihdam (iş gücü) ihtiyacı doğurmuş ve bölgeye göçlere neden olarak nüfusu artırmıştır.
• Artan nüfus ve petrol sevkiyatı için yapılan yollar, tesisler ve konutlar doğal çevrenin değişmesine neden olmuştur.
• Batman, 1957 yılında ilçe, 1990 yılında ise il olmuştur.
• Bu gelişmeler, şehrin sosyal, kültürel, eğitim ve sağlık gibi alanlarda da değişimine yol açmıştır.

Karabük'ün Değişimi: 1927'de Zonguldak'a bağlı bir köy statüsünde olan Karabük, 1937'de Karabük Demir Çelik Fabrikası’nın kurulmasıyla hızla gelişmeye başlamıştır.
• Fabrikanın açılmasıyla iş bulmak için civar köy ve illerden göçler başlamış, nüfus artmıştır.
• Nüfusun artmasıyla bölgeye yatırımlar artmış ve yeni evler inşa edilmiştir.
• Karabük, bu gelişmelerle hızla büyüyerek 1953'te ilçe ve 1995'te il olmuştur.

IV. ÇEVRENİN KORUNMASI​

Hem beşerî unsurları hem de doğal unsurları korumak önemlidir. Gelecek nesillere daha temiz bir çevre bırakmak için su kaynaklarını, bitki örtüsünü ve yaşadığımız yerleri koruma konusunda çaba göstermeliyiz. Bu amaçla doğal ve beşerî çevrenin korunması için projeler geliştirilmektedir.

Koruma Örnekleri:
• Devlet yetkilileri, Salda Gölü’nün çevresinde yapılaşmaya izin vermemiştir.
• Antalya’da nesli tükenmekte olan caretta carettaların yuvalarını korumak için önlem alınmıştır.
• Nadir bitki türlerinin doğadan koparılması yasaklanmıştır.
• Fabrikaların bacalarına filtre takılması, hava kirliliğinin en aza indirilmesini sağlar.
• Erozyon nedeniyle bitki örtüsünün yok olduğu alanların ağaçlandırılması.
• Ormanlık ve su kaynaklarının bulunduğu alanlarda konut yapımının yasaklanması