DOĞAL VE BEŞERÎ ÇEVRE ÖZELLİKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ
1. Temel Kavramlar: Doğal ve Beşerî ÇevreDoğal Çevre
• İnsan etkisi olmadan oluşmuş, kendiliğinden var olan doğa unsurlarının oluşturduğu çevredir.
• Doğal çevre, insanların yaşadığı yeri, geçim şeklini ve yerleşim düzenini doğrudan etkiler.
• Örnekler: Dağlar, nehirler, ormanlar, denizler, toprak, hava, iklim, vadiler, meralar, su kaynakları, bitki örtüsü.
Beşerî Çevre
• İnsanların faaliyetleriyle şekillendirdiği, değiştirdiği ve kullandığı çevredir. İnsanlar, doğal çevreyi kullanarak beşerî çevreyi oluştururlar.
• Örnekler: Şehirler ve köyler, yollar ve köprüler, barajlar ve tarım alanları, fabrikalar, evler, okullar, hastaneler, ulaşım yolları, ticaret.
Doğal ve Beşerî Çevre Arasındaki İlişki
• Bu iki çevre birbirini karşılıklı olarak etkiler.
• İnsanlar da doğal çevreyi yol yaparak veya şehir kurarak değiştirir.
• Örneğin, verimli ova ve düz araziler tarım faaliyetlerinin (beşerî) gelişmesini sağlar (Çukurova, Konya Ovası). Dağlık ve soğuk bölgelerde (doğal) yerleşim seyrek olurken, düz ve verimli topraklara sahip bölgelerde nüfus yoğundur ve tarım yapılır.
• Çevreye saygılı olmak, hem bugünü hem de geleceği korumak açısından çok önemlidir.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2. İklim ve Türkiye İklim Çeşitliliği
İklim Kavramları
• Hava Olayı: Atmosferde meydana gelen ve genellikle anlık veya kısa süreli olan rüzgâr, yağmur, kar, dolu, sis gibi olaylardır.
• Hava Durumu: Belirli bir yerde, kısa süre içinde etkili olan hava olaylarının genel durumudur (Günlük hava bilgisidir).
• İklim: Bir bölgedeki hava olaylarının uzun yıllar boyunca gösterdiği ortalama durumdur (genellikle sabittir).
Türkiye İklimini Etkileyen Unsurlar
Türkiye'de Akdeniz, karasal ve Karadeniz iklimi olmak üzere üç farklı iklim tipi görülür. Bu çeşitlilikte etkili olan faktörler şunlardır:
1. Orta Kuşakta Yer Alması (Mutlak Konum/Enlem): Türkiye orta kuşakta yer aldığı için Güneş ışınları farklı açılarla gelir ve dört mevsim belirgin yaşanır.
2. Üç Tarafının Denizlerle Çevrili Olması (Denizellik): Kıyılarda ılıman ve nemli bir iklimin oluşmasına neden olur.
3. Yükselti ve Yer Şekilleri: Türkiye genelinde ortalama yükselti fazladır (1132 m). Yüksek yerlerde sıcaklık düşer ve kışlar sert geçer (Anadolu’nun doğu kesimleri).
4. Dağların Kıyıya Uzanış Yönü: Ege'de dağlar denize dik uzandığı için ılık ve nemli hava iç kesimlere girerken, Karadeniz ve Akdeniz'de paralel uzandığı için deniz etkisi iç kesimlere ulaşamaz.
5. Karasallık ve Bakı: Denizden uzak iç bölgelerde karasallık etkilidir. Bakı (dağ yamacının baktığı yön) iklim özelliklerini etkiler.
Türkiye'de Görülen İklim Tipleri ve Özellikleri
İklim Tipi | Özellikler | Bitki Örtüsü |
Karasal İklim | En yaygın görülen iklimdir. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar çok soğuk ve kar yağışlıdır. Yaz ve kış arasında sıcaklık farkı en fazladır. Yağışlar en çok ilkbaharda görülür. | İlkbahar yağışlarıyla yeşerip yazın kuruyan otlardan oluşan bozkırdır. |
Karadeniz İklimi | Karadeniz kıyıları boyunca görülür. Yazlar serin, kışlar ılıktır; sıcaklık değişimi azdır. Dört mevsim yağışlıdır ve en fazla yağış sonbaharda görülür. | Kıyılarda geniş yapraklı ormanlar, yüksek kesimlerde iğne yapraklı ormanlardır. Çay ve fındık tarımı yapılır. |
Akdeniz İklimi | Akdeniz/Ege kıyıları ve Marmara kıyılarında görülür. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlıdır. En fazla yağış kış mevsiminde düşer. Kar yağışı ve don olayları nadirdir. | Her mevsim yeşil kalabilen kısa boylu makilerdir. Kışların ılık geçmesi seracılık faaliyetlerine olanak sağlamıştır. |
3. Yer Şekillerinin Beşerî Faaliyetlere Etkisi
Fiziki Haritalar
• Yeryüzünün doğal özelliklerini ve yükselti farklarını renklerle gösterir.
◦ Yeşil: Alçak alanları (deniz seviyesine yakın düzlükler).
◦ Sarı: Orta yükseklikteki bölgeleri.
◦ Kahverengi: Yüksek bölgeleri (dağlar).
◦ Mavi: Su kaynaklarını (deniz, göl, akarsu).
Yer Şekillerinin Etkileri
• Türkiye’de yer şekillerinin çeşitliliği; iklim özelliklerini, bitki örtüsünü, tarım faaliyetlerini, nüfusun dağılışını, yerleşme tipini, ulaşımı ve sanayiyi doğrudan etkiler.
• Dağlık Alanlar: Ulaşım masraflı ve zordur (kışın karla kapanabilir). Tarım sınırlıdır ve sanayi/ticaretin gelişimi zayıftır.
• Ovalar: Düz ve verimli alanlardır; tarım yapılmasına imkân sağlar. (Örnek: Çukurova, Konya Ovası). Ovalık alanlarda nüfus yoğundur.
• Platolar: İç Anadolu plato bakımından zengindir (Haymana, Bozok, Obruk). Erzurum ve Kars platolarında çayır alanları sayesinde büyükbaş hayvancılık gelişmiştir.
• Su Kaynakları: Akarsular enerji üretimi, sulama, ulaşım ve sporda kullanılır. Limanı bulunan bölgelerde sanayi, ticaret ve turizm gelişmiştir.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4. Nüfus, Göç ve Yerleşme
Nüfus ve Yoğunluk
• Nüfus: Sınırları kesin olarak belirlenmiş bir alanda, belli bir zaman diliminde yaşayan insanların toplam sayısıdır.
• TÜİK: Türkiye İstatistik Kurumu, ülkemizde nüfus sayımı ve göç verileri gibi istatistikleri toplayan ve yayımlayan resmî kurumdur.
• 2024 Nüfus Verisi: Türkiye'de ikamet eden nüfus, 31 Aralık 2024 tarihi itibarıyla 85 milyon 664 bin 944 kişidir.
• Nüfus Dağılımı: Türkiye'de nüfusun dağılışı dengeli değildir. Nüfus kıyı kesimlerde ve batıda daha yoğunken, yeryüzü şekillerinin engebeli olduğu doğu ve iç kesimlerde daha azdır.
• Nüfus Yoğunluğu: Kilometrekareye düşen kişi sayısıdır. Türkiye genelinde yoğunluk 111 kişidir (2024).
◦ Yoğunluğu en fazla iller (2024): 1. İstanbul, 2. Kocaeli, 3. Yalova.
◦ Yoğunluğu en az iller (2024): 1. Tunceli, 2. Ardahan, 3. Erzincan.
Göç
• Göç: İnsanların çeşitli nedenlerle (iş, eğitim, sağlık, güvenlik, iklim vb.) yaşadıkları yerden başka bir yere geçici ya da kalıcı olarak taşınmasıdır.
• Göç Nedenleri: Göç, Doğal (deprem, sel, kuraklık), Ekonomik (iş olanakları, ticaret, tayin), Sosyal (eğitim, sağlık, evlenme) ve Siyasi (savaş, terör) faktörlere ayrılır.
• Göçün Etkisi: İç göçler ülke nüfusunu değiştirmez, ancak nüfusun dengesiz dağılmasına neden olur. Kırdan kente göç, kentlerde yoğunluğa ve iş, konut, eğitim, sağlık gibi sorunlara yol açar.
• En Çok Göç Alan İller (2023): İstanbul, Ankara, İzmir, Antalya, Bursa. Bu şehirler ekonomik fırsatlar, eğitim ve sağlık hizmetleri gibi nedenlerle göç alırlar.
• 6 Şubat Depreminin Etkisi: Hatay ve Malatya, 6 Şubat 2023 depreminin etkilerinden dolayı en fazla göç veren iller listesinde yer almıştır.
Yerleşme Biçimleri
Yerleşme şekilleri (toplu veya dağınık) doğal çevre koşulları ve beşerî faktörlerden etkilenir.
Yerleşme Tipi | Özellikler | Örnekler |
Toplu Yerleşme | Evler birbirine yakındır. Arazi yapısı düz ve su kaynakları sınırlıdır. Nüfus yoğunluğu genellikle fazladır. | Türkiye’nin iç, güney ve doğu kesimlerindeki kırsal alanlar (Konya, Şanlıurfa). |
Dağınık Yerleşme | Evler birbirine uzaktır ve geniş alana yayılmıştır. Yer şekilleri engebeli/dağlıktır. Su kaynakları bol ve yaygındır. | Karadeniz kıyı kuşağında, dağ yamaçlarındaki kırsal kesimler (Rize, Artvin). |
