- Katılım
- 21 Ocak 2007
- Mesajlar
- 8,983
- Puanları
- 683
- Yaş
- 49
- Konum
- Denizli
- Web sitesi
- www.sosyalbilgiler.biz
Denizli Ilinde Boy Adlarindan Kaynaklanan Orun Adlari
Yer adları, bir yerleşim yerinin tarihi kimliğinin ortaya konulması açısından oldukça büyük öneme sahiptir. Anadolu’nun Türkleşmesi sırasında akın akın Anadolu’ya gelen Oğuz Türklerinin yerleştikleri bölgeler ya mensubu bulundukları boyun adıyla veya göç sırasında o obanın/aşiretin başında bulunan komutanın/beyin adıyla anılmışlardır. Bu durum Anadolu’daki Türk varlığını ortaya koyan en önemli göstergelerden birisidir. Bu yazıda, Türk yerleşiminin yoğun olarak görüldüğü Denizli ilindeki boy adlarından kaynaklanan orun/yerleşim yerleri adları ele alınmıştır.
Denizli İli, Oğuzların Anadolu’ya gelmelerinden sonra yoğun Türk yerleşmelerine sahne olan bir bölgededir. Kaynaklarda Denizli yöresine 200.000 çadır Türkmen’in geldiği belirtilmektedir (Turan, 1996; Baykara, 1969). Bu nüfusun izleri, yer adları vasıtası ile günümüze kadar ulaşmıştır.
Denizli İli’nde bugün, birçok coğrafî nesne, boy, aşiret, oymak ve cemaat adı taşımaktadır. Bu türden adlar, boy adı kökenli yer adları başlığı altında ele alınmış, büyük oranda 1/25000 ölçekli haritalara dayanılarak, il sınırları içinde 681 boy adı kökenli yer adı tespit edilmiştir.
Boy adı kökenli yer adlarının büyük bir bölümü, 316 ad, orun** adlarından –yerleşim yeri adlarından- oluşturmaktadır. Bu yazıda, boy adı kökenli orun adlarının içinde Oğuz Boylarının adlarını taşıyanlar gösterilmeye çalışılacaktır.
Oğuzlar üzerine yapılan çalışmalarda, daha çok, bu konuda en geniş kaynaklardan biri olarak bilinen Faruk Sümer’in Oğuzlar (Sümer, 1980) adlı eserinde, Denizli İli civarında 11 Oğuz Boyunun adını taşıyan 15 orundan bahsedilir. Bu orunların bir bölümü bugün mevcut değildir. Buna karşılık belirtilen eserde yer almayan orunlar da bulunmaktadır. Faruk Sümer’in eserinde Denizli İli’ndeki Oğuz Boylarının adlarını taşıyan orunları şu şekilde vermiştir1:
Vergi
Boyun adı Adı Vasfı Sancağı Kazası nüfusu
Kayı (Sümer, 1980: 305) 1-Kayıyayla Köy Hamid Gölhisar Karaağacı
(Acıpayam) 132
2-Kayı Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 29
3-Kayıcuk Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 10
Bayat (Sümer, 1980: 307) 4-Bayad Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 44
Yazır (Sümer, 1980: 308) 5-Yazır Köy Hamid Gölhisar Karaağacı
(Acıpayam) 110
Döger (Öger) (Sümer, 1980: 309) 6-Döğer ili Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 25
Dodurga (Sümer, 1980: 309) 7-Todurga Köy Hamid Gölhisar Karaağacı
(Acıpayam) 69
Avşar(Afşar) (Sümer, 1980: 310) 8-Kutluca Afşar Köy Hamid Gölhisar Karaağacı
(Acıpayam) 109
Karkın (Sümer, 1980: 313) 9-Karkın Köy Hamid Gölhisar Karaağacı
(Acıpayam) 99
Salur (Sümer, 1980: 318) 10-Salur Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 24
Eymür(Eymir) (Sümer, 1980: 319) 11-Eymür Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 31
12-Eymür Köy Kütahya Homa (Gümüşsu) 74
13-Eymür Köy Menteşe Tavas -
Yüregir(Üregir)(Sümer, 1980: 322) 14-Yüreğir Köy Kütahya Homa (Gümüşsu) 50
İğdir(Sümer, 1980: 323) 15-İğdir Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 58
Yazarın verdiği listelerde yer almayan, ancak bugün mevcut olan yerleşim yerlerini de şöylece sıralayabiliriz:
1. Beydilli “Beğdili” (Çivril ilçesine bağlı bir köy),
2. Çandır “Çavundur” (Çivril ilçesine bağlı bir köy),
3. Evkara “Karaevli” (Acıpayam ilçesine bağlı bir köy) 2,
4. Eymir (Denizli merkez ilçeye bağlı bir köy),
5. Karahüyükafşarı( Acıpayam ilçesine bağlı bir köy),
6. Kay(ı)han (Denizli merkez ilçeye bağlı bir belde),
7. Kınıklı (Denizli merkez ilçeye bağlı bir belde),
8. Kınıkyeri (Çameli ilçesine bağlı bir köy),
9. Kumafşarı (Acıpayam ilçesine bağlı bir köy),
10. Yazır (Çal ilçesine bağlı bir köy),
11. Yuva “Yıva” (Çivril ilçesine bağlı bir köy),
12. Yüreğil (Serinhisar ilçesine bağlı bir köy),
Buna göre, Denizli yöresinde tarihte ve günümüzde mevcudiyeti tespit edilmiş on yedi Oğuz boyunun adlarını taşıyan yirmi yedi yerleşim yeri vardır. Bunları alfabetik sıra ile tanıtmaya çalışacağız:
AFŞAR3 (KARAHÜYÜKAFŞARI-KUMAFŞARI)**: Afşar, çevik ve avı seven demektir. Kayıtlara göre bu boyun mensupları, tarih içinde önemli roller oynamış ve hükümdar çıkarmıştır. Bugün Denizli İli sınırları içinde, Anadolu’da en çok yer adı bırakan boyların içinde ikinci sırada bulunan Afşarlara ait iki orun bulunmaktadır: Karahüyükafşarı ve Kumafşarı. Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde, aşağı yukarı şimdiki Acıpayam İlçesi sınırları içerisinde gösterilen Avşar ve Avşar-ı diğer kayıtları bu iki Afşar yerleşimini işaret ediyor olmalıdır. İletişimde karışıklığı önlemek maksadıyla, Afşar köylerinden birine yörenin eski merkezi durumunda olan Karahüyük’e (Aykota, 1951: 113) yakınlığı sebebiyle Karahüyükafşarı, diğerine ise, Burdur’a bağlı Gölhisar ilçesi ile Acıpayam arasında doğal bir sınır olan “Kumkısık” sırtlarında yer alması sebebiyle Kumafşarı adı verilmiştir. Son nüfus sayımına göre, Karahüyükafşarı Köyü’nde 252 hanede 902, Kumafşarı Beldesi’nde ise, 480 hanede 1774 kişi yaşamaktadır.
Sümer’in listesinde adı geçen 109 vergi nüfuslu Kutluca Afşar ise, yine bu yörede yerleştiği belirtilen Kutludoğmuş Cemaati ile ilişkilendirilebilir. Bugün bu adı taşıyan bir orun bulunmamaktadır. Ancak tarihî kayıtlardaki hane ve nüfus oranlarına göre Kutluca Afşar adlı orunun Kumafşarı olması ihtimali vardır.
BAYAT: Oğuzlar’ın Bozoklar koluna bağlı olan Bayat boyunun Oğuz Han’ın altı oğlundan biri olan Gün Han’ın oğlunun soyundan geldiği tarihi kayıtlarda geçmektedir. Bayat, beg~bey kelimesi ile ilgili olarak mutlu, yiyeceği bol anlamına gelmektedir. Anadolu’da, tarihimizde Dede Korkut, Fuzulî gibi şahsiyetler yetiştirmiş olan Bayat boyunun adını taşıyan birçok orun bulunmaktadır. Bugün Çivril İlçesi’ne bağlı olan Bayat Köyü de bunlardan biridir. Faruk Sümer’in listesinde de yer alan bu köy, ilçe merkezine 22 km. mesafededir. Son nüfus sayımına göre 75 hanesinde 206 nüfus yaşayan köyün 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde kayıtlı bulunan Bayat köylerinden birisi olduğu düşünülmektedir.
BEYDİLLİ: Beydili~Begdili kelimesi, uluların sözleri gibi değerli anlamına gelmektedir. Reşidüddin’in Oğuznamesi’ne göre hükümdar çıkaran beş boydan biri olarak zikredilen Begdili boyu, Oğuzlar’ın Bozok kolunu oluşturan dallardan Yıldız Han’a bağlıdır. Selçuklu Devleti’nin kuruluşuna ve Anadolu’nun fethine katılmış olan Beydili boyunun, Çivril yöresinde de yerleştikleri anlaşılmaktadır. Bugün, Çivril ilçesinin Işıklı bucağına bağlı olan Beydilli Köyü’nü kuranlar Oğuzlar’ın Beydili boyuna mensuptur. Faruk Sümer’in listesinde rastlayamadığımız köylerden biri olan Beydilli Köyünün adı, 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde geçmektedir. İlçe merkezine 20 km. mesafede olan köyde son nüfus sayımına göre 140 hanede 527 nüfus yaşamaktadır.
ÇANDIR: Kayıtlarda Çavuldur, Çavundur, Çavdur, Çavdır, Çandır şekilleriyle kayıtlı olan bu Oğuz boyu, Üçoklar’ın Dağ Han koluna bağlıdır. Kelime, şerefli, ünü yaygın anlamına gelmektedir. Anadolu’da büyük nüfuslar halinde gelmedikleri belirtilen Çavuldur~Çavundur boyunun izlerine bugün Çivril yöresinde rastlanmaktadır. Türkçede sıkça görülen ses olayları sonucunda adı Çandır’a dönüşen bu boyun mensupları, bugün Çivril İlçesi, Gümüşsu Bucağı’na bağlı olan Çandır Köyü’nü de kurmuşlardır. Faruk Sümer’in listesinde yer almayan köy, 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterlerinde de Çandır adıyla kayıtlıdır. Çivril İlçe merkezine 42 km. mesafede olan köyde son sayıma göre 59 hanede 187 nüfus yaşamaktadır (Gülensoy, 1995: 168).
DÖĞER-İLİ: Döger’in, kaynaklarda bir araya gelenler, topluluk, birlik olanlar anlamına gelen bir kelime olduğu belirtilmektedir. Oğuz Bozoklar’ın Ay-han Oğullarından olan Döger boyu, İslamiyet’ten önceki Oğuzların tarihinde önemli bir yere sahip oldukları gibi, Selçuklular zamanında da sözü geçen bir mevkide idiler. Faruk Sümer’in listesinde adı geçen ve Şeyhlü (bugünkü Çivril’in Işıklı bucağı) kazasına bağlı olduğu belirtilen Döğer-ili köyünün,1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de Şeyhlü Kazasına bağlı olarak adı geçmektedir. Daha çok Orta ve Batı Anadolu’da yerleştikleri görülen Döğer Boyu’nun, bugün Denizli İli sınırları içinde herhangi bir kaydına rastlanmamaktadır. Çivril yöresinde olması lazım gelen köy ise, eski tarihlerde terk edilerek kayıtlardan silinmiş olmalıdır. Bununla birlikte, bugünkü Beyağaç, Tavas ve Acıpayam İlçeleri arasındaki engebeli arazide bulunan bir mevkiin Döver-önü adını taşıdığı görülmektedir ki, bu adın Döğer Boyu ile olan ilgisi gayet açıktır. Nitekim yine 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de bu yörede kayıtlı Döğer-ili köyleri bulunmaktadır.
EVKARA4: “Evi kara” şeklinden Evkara haline dönüştüğü görülen bu orun adının “Karaevli” boyunun adı ile olan ilişkisi açıktır. Karaevli Boyu, Oğuz Bozoklar’ın Ay-han Oğullarına bağlıdır. Faruk Sümer’in listesinde rastlayamadığımız bu ad, evi –çadırı- kara olan anlamında bir kelimedir. 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de herhangi bir kaydına rastlanmayan Evkara, bugün Acıpayam ilçe merkezinde Çamlık adını taşıyan bir mahalle konumundadır. Evkara’nın 20.yüzyılın başlarında müstakil bir köy olduğu kayıtlarda geçmektedir (Aykota, 1951: 9).
EYMİR (EYMÜR): Oğuzlar’ın Üçok koluna bağlı Dağ-Han Oğullarından olan Eymir (Eymür), Anadolu’da en çok yer adı bırakan boylardan biridir. Faruk Sümer’in kayıtlarına göre 71 orun, bu adı taşımaktadır. Eymür, son derece iyi ve zengin demektir. Bugün Denizli İli sınırları içinde bu boyla ilgili olduğu düşünülen dört orun vardır.
Bunlardan ilki, merkez ilçeye 40 km. mesafede olan Eymir Köyü’dür. Ancak bu köyün, Faruk Sümer’in eserinde, bağlı oldukları yerlere göre listelenen üç Eymir köyünden birisi olmadığı düşünülmektedir. Çünkü idarî sınırlar ve coğrafî konum bunu imkânsız kılmaktadır. Bu köyün, yöredeki diğer yerleşmelerde de olduğu gibi, Çal-Çivril yöresinden gelenler tarafından sonradan iskân edildiği akla daha yatkın gelmektedir. Bugün yörede Eymir adını, bu şekli ile yaşatan tek orun olan Denizli merkez ilçeye bağlı bu Eymir Köyü’nde son sayıma göre 77 hanede 265 nüfus yaşamaktadır.
İkinci Eymir’in, bugünkü Çivril ilçesi sınırları içinde olması gerekirdi. Ancak bu adı taşıyan herhangi bir köy kaydına rastlanmamıştır. Buna karşılık, Çivril merkez ilçeye bağlı Emirhisar Beldesi’nin adını burada dikkate almak gerekir. Yakın tarihlerde Emircik ve Balçıkhisar köylerinin birleşmesi neticesinde belde statüsünü kazanan bu orunu oluşturan unsurlardan biri, Emircik, Faruk Sümer’in listesinde yer alan Eymir’lerden olsa gerektir. Emircik, 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde Eymürcük şekli ile kayıtlıdır.
Üçüncü Eymir’in de bugünkü Çivril ilçesi Gümüşsu bucağı sınırları içinde olması gerekirdi. Köy, eski tarihlerde terk edilerek kayıtlardan silinmiş olmalıdır.
Sümer’in listesinde adı geçen bir diğer “Eymir” ise, bugünkü Tavas ilçesi sınırları içinde gösterilmektedir (Kütükoğlu, 2002). 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de Tavas Kazası’na bağlı olarak kayıt altına alınan bu köy, bugün Aydın İlçesi Karacasu İlçesi’ne bağlı Eğmir Köyü’dür.
Denizli’de Eymir adıyla ilgili olan iki orun daha bulunmaktadır: Çivril İlçesi’ne bağlı İmrallı Köyü ve Honaz İlçesi’ne bağlı Emirazizli Köyü. İmrallı Köyü 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde Eymür cAlilü şekli ile kayıt altına alınmıştır. Şeyhlü (Işıklı)’ye bağlı olarak gösterilen köy bugün Çivril’e bağlıdır. Köyde son sayıma göre 100 hanede 190 kişi yaşamaktadır. Emirazizli Köyü ise, yine 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde Eymür cAzizlü adı ile Honaz Kazası’na bağlı olarak gösterilmektedir ki, köy bugün de Honaz İlçesi’ne bağlı olarak varlığını devam ettirmektedir.
İĞDİR: Kaynaklarda iyilik, büyüklük ve yiğitlik anlamlarına geldiği belirtilen bu kelime, Oğuz boy adlarından biri olarak kullanılmaktadır. Bu boyun adı bir kayıtta da Yigdir şeklinde geçmektedir. Oğuzlar’ın Üçoklar koluna bağlı Dağ-han Oğullarından olan İğdir boyuna, tarihî ve coğrafî kaynaklarda çok az rastlanmaktadır. Daha çok Anadolu’nun güney ve batı bölgelerine yerleştikleri ifade edilse de, mevcut orun adlarından daha geniş bir alana yayıldıkları anlaşılan bu boyun mensupları, Çivril yöresinde de bir köy kurmuşlardır. Çivril-Uşak karayolu üzerinde aynı adı taşıyan yokuşun başında bulunan İğdir Köyü, Çivril ilçe merkezine 3 km. uzaklıktadır. Bu köyün kayıtlarına 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de rastlanmaktadır.
KARKIN: Kelime anlamı, kayıtlara göre çok ve doyuran aştır. Kelime Garkın, Karkun ve Kargun şekilleriyle de yazılmıştır. Oğuz tarihinde önemli rol oynamış boylardan biri olan Karkınlar, Oğuzlar’ın Bozoklar koluna bağlı Yıldız Han Oğullarındandır. Karkınlar’a ait 16.yüzyılda Anadolu’da 62 yer adı bulunmaktadır. Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde bugünkü Acıpayam İlçesi’ne bağlı bir köy olarak gösterilen Karkın, bugün Acıpayam ilçesi, Yeşildere beldesine Garkın adıyla bağlı bir mahalle durumundadır. Garkın’da son nüfus sayımına göre 37 hanede 113 kişi yaşamaktadır.
KAYI: Oğuzlar’ın Bozoklar koluna bağlı Günhan Oğullarından olan Kayı Boyu, Türk tarihinde hükümdar çıkaran Oğuz boylarının en başında zikredilir. Osmanlı İmparatorluğu’nu kuranlar bu boyun mensuplarıdır. Anlamı sağlam olan bu kelimeyi boylarına ad olarak kullanan Kayılara ait Anadolu’da çok sayıda yer adı bulunmaktadır. Sümer’in tespitlerine göre Denizli yöresinde üç Kayı köyü bulunmaktadır. Bunlardan ikisi, Çivril İlçesi (veya Çal, Bekilli ya da Baklan) sınırları içinde olması gereken, 29 vergi nüfusu olan Kayı Köyü ile 10 vergi nüfuslu Kayıcuk Köyü’dür. Günümüzde, yörede bu adlarla ilişkili herhangi bir orunun bulunmamasına rağmen, en azından birinin, Çal-Bekilli Yolu üzerinde bulunan ve bugün Kayı Pazarı adıyla bilinen yerde olması kuvvetli bir ihtimaldir. Tuncer Baykara’nın, bu yörede yoğun bir Kayı nüfusunun bulunduğunu belirtmesi de bununla ilgili olmalıdır.
Diğer Kayı köyü ise, kayıtlara göre 132 vergi nüfuslu Kayıyayla’dır ki, Acıpayam İlçesi sınırları içinde gösterilen bu orun bugün mevcut değildir.
Şunu da belirtmek gerekir ki, Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’ndeki kayıtlara göre bugünkü merkez ilçe sınırları içinde bulunması gereken Kayı Yörükleri Cemaati ile Kay(ı)han Beldesi arasında da bir ilgi kurulabilir.
KINIK: Her yerde değerli olan anlamı verilen bu kelimeyi ad olarak alan bu boy, Oğuzlar’ın Üçok kolundan Denizhan Oğullarına bağlıdır. İçinden Selçuklu Hanedanını çıkaran Kınıklar’a ait birçok orun adı vardır. Denizli İli merkez ilçeye bağlı olan Kınıklı Beldesi’nin ilk sakinleri de bu boya mensuptur. XVII. yüzyıl kayıtlarından itibaren takip edilebildiği belirtilen Kınıklı beldesinde son nüfus sayımına göre 2958 hanede 15271 kişi yaşamaktadır.
Tarihi kayıtlarda adına rastlanmayan bir diğer Kınık köyü ise, Çameli İlçesi’ne bağlı Kınıkyeri Köyü’dür. Çameli ilçe merkezine 20 km uzaklıkta olan köyde, son sayıma göre 110 hanede 351 nüfus vardır.
SALUR: Kelime, her yerde kılıcıyla iş görebilen anlamını taşımaktadır. Salur Boyu, Oğuzların içinde önemli bir yere sahiptir. Hatta Dede Korkut Hikâyeleri’nde en şerefli boyun Salurlar olduğu belirtilmektedir. Bu boyun mensuplarının kurdukları orunlar arasında, Sümer’in listesine göre, Şeyhlü (Işıklı) kazasına bağlı olduğu kaydedilen bir köy bulunmaktadır. Bugün Çivril İlçesi sınırları içinde Salur adını taşıyan bir köy yoktur. Köy eski tarihlerde terk edilerek kayıtlardan silinmiş olmalıdır.
TODURGA: Oğuzlar’ın Bozoklar koluna bağlı Ayhan Oğullarından olan Todurgalar, Anadolu’nun çeşitli yerlerini mesken tutmuşlardır. Kelime anlamı yurt almak ve yönetmek (yurt alan ve yöneten)’tir. Bu kelime Dodurğa, Doturğa, Toturğa imlalarıyla da yazılmıştır. Denizli İli sınırları içinde de Todurga bulunmaktadır. Sümer’in listesinde 69 vergi nüfusuna sahip olarak gösterilen Todurga Köyü, bugün Acıpayam İlçesi’ne bağlı Dodurgalar’dır. Yakın zamanımıza kadar Aşağıdodurga ve Yukarı Dodurga adları ile iki yakın muhtarlık iken 1972 yılında Dodurgalar adı ile belediyelik olmuştur. Son nüfus sayımına göre Dodurgalar’da (Muza Mahallesi ile birlikte) 542 hanede 2173 kişi yaşamaktadır.
YAZIR: Yazır kelimesi çok ülkeye sahip demektir. Anadolu’nun Oğuzlar tarafından alınmasında ve yurt hale getirilmesinde önemli rol oynadığı belirtilen bu Oğuz boyu, Bozoklar’ın Ay-han Oğullarındandır. Daha çok Anadolu’nun ortasında ve batısında yerleştikleri görülen bu boyun mensupları Denizli civarında da iki orun kurmuşlarıdır. Birincisi, Sümer’in listesinde de yer alan 110 vergi nüfuslu Yazır köyüdür ki, bugün Acıpayam ilçesi’ne bağlı bir belde konumundadır. Beldede son nüfus sayımına göre 408 hanede 2097 kişi yaşamaktadır.
İkinci Yazır köyü ise, Sümer’in listesinde yer almamaktadır. Ancak Kütahya Sancağı Şeyhlü Kazası’na bağlı olan Yazır (Yazırlu) köyünün Bugün Çal ilçesi sınırları içinde olan Yazır köyü olduğu düşünülebilir. Son nüfus sayımına göre köyde 60 hanede 140 kişi yaşamaktadır.
YIVA (YUVA): Derecesi hepsinden üstün anlamıyla kullanılan kelime, aynı zamanda, Oğuzlar’ın Üçoklar koluna bağlı Denizhanoğullarına bağlı bir boyun adıdır. Sümer, bu boyun adının kayıtlarda Iva, İva, Yava, imlalarıyla da geçtiğini belirterek adın bugünkü Yuva köyleriyle de ilgili olduğunu söylemektedir (Sümer, 1980: 266). Dolayısıyla, Çivril ilçesi Işıklı bucağına bağlı bir köy olan Yuva Köyü’nün de Yıvalar’la ilgisi olduğu düşünülmektedir. Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de Yuva adıyla kayıtlı olan köyde son nüfus sayımına göre (İbanlar Mahallesi ile birlikte) 135 hanede 465 kişi yaşamaktadır.
Aynı defterlerde Honaz’a bağlı bir Yuvalu köyünden daha bahsedilmektedir ki, bugün böyle bir köyün kaydına rastlanmamaktadır.
YÜREĞİR (YÜREĞİL): Kelime, daima iyi ve düzen kurucu anlamına gelmektedir. Kayıtlarda Üreğir şeklinde de geçmektedir. Kelime bugün Yüreğil ya da Üreğil şekillerinde kullanılmaktadır. Yüreğirler (ya da diğer imlası ile Üreğirler), bağlı bulundukları Üçoklar’ın hâkim boyu idiler. Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’ndeki kayıtlarda da geçen Yüreğir Köyü, bugün Serinhisar İlçesi’ne bağlı Yüreğil Köyü’dür. Yatağan Beldesi ile iç içe geçmiş olan Köyde son sayıma göre 195 hanede 729 nüfus bulunmaktadır.
Sümer’in listesinde Kütahya Sancağı Homa (Gümüşsu) kazasına bağlı olduğu belirtilen 50 vergi nüfuslu Yüreğir köyünün ise, bugünkü Çivril ilçesi sınırları içinde olması gerekirdi. Ancak kaydına rastlanmamaktadır. Bu orunun, Afyonkarahisar’ın Dazkırı ilçesi’ne bağlı Yüreğil Beldesi olması muhtemeldir.
Denizli iline, yukarıda belirtildiği gibi, on yedi Oğuz boyu gelmiş ve yerleşmiştir. Ancak gelen bütün boyların, yaşadıkları yerlere kendi adlarını verdikleri söylenemez***. Bu sebeple, yöreye gelen Oğuz boylarının sayısının daha da fazla olduğu ihtimali de uzak değildir.
Acıpayam yöresinde, Oğuz boylarının adlarını taşıyan on orun vardır. Bu on orundan bugün, yedisinin muhafaza edildiği görülmektedir. Bunlardan Yüreğil, Serinhisar ilçesi sınırları içinde, Kınıkyeri Çameli ilçesi sınırları içinde, diğer beş orun da Acıpayam ilçesi sınırları içindedir. Kayıtlarda var olan ancak bugün mevcut olmayan Kayıyayla, Kutlucaafşar ve Evkara’dan ise sadece sonuncusunun, bir mahalle olarak kaldığı görülmektedir.
Çal-Çivril yöresinde ise Oğuz boylarının adlarını taşıyan, kayıtlara geçmiş on üç orun mevcuttur. Ancak bu yörede, aşınma daha fazla olmuş, bugün on üç addan sadece altısı kalmıştır. Bu orunlardan Yazır, Çal ilçesi sınırları içinde, diğerleri, Çivril ve Çivril’e bağlı bucak merkezleri sınırları içindedir. Döğerili, iki adet Eymür, Kayı, Kayıcuk, Salur ve Yüreğir köylerinin bugünkü idarî sınırlar içinde kayıtlarına rastlanamamıştır.
Denizli yöresinde ise Oğuz boylarının adlarını taşıyan üç orun mevcuttur. Bunlardan Kayhan ve Kınıklı, Denizli merkez ilçe ile birleşmiş durumdadır. Eymir ise, merkez ilçenin 40 km. uzağında, dağlık bir arazide bulunmaktadır. Bu orunların, XIII. yüzyılda Denizli yöresinde müstakil bir beylik kurmuş olan İnançoğulları zamanında Denizli yöresine yerleşmiş olan boylar tarafından kurulduğu düşünülebilir.
Oğuz boylarının adlarını taşıyan orunların, bugünkü idarî sınır düşünülecek olursa, Acıpayam ve Çal-Çivril bölgelerinde yoğunlaştığını söylemek mümkündür. Bu durum, Denizli’nin Oğuzlar tarafından yurt edilmesi zamanında hangi yolların kullanıldığını da göstermektedir.
Denizli’nin diğer ilçelerinde Oğuz boylarının adlarını taşıyan orunlara rastlanmaması, yörenin Oğuzlar tarafından iskân edilmemiş olduğunu düşündürmemelidir. Aksine, Acıpayam, Çal ve Çivril yörelerindeki adların çokluğu, diğer ilçelerde de Oğuz boylarının adlarını taşıyan orunların olabileceğine bir işarettir. Yaptığımız (Kurgun, 1997-2002) ve yapılacak olan araştırmalar sonucunda bununla ilgili daha ayrıntılı bilgiler ortaya çıkacağı düşüncesindeyiz.
KAYNAKLAR
Arşiv Belgeleri
166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri. (1995). (Dizin ve Tıpkıbasım). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri. (1993). (Dizin ve Tıpkıbasım). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
İlk El Kaynaklar
Dîvânü Lugâti’t-Türk. (1990). Tıpkıbasım. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Türkiye’de Meskûn Yerler Kılavuzu. (1946). Ankara: Başbakanlık Devlet Matbaası.
Araştırmalar
AYKOTA, Ali Vehbi. (1951). Acıpayam. Ankara: Çankaya Matbaası.
BAYKARA, Tuncer. (1969). Denizli Tarihi II. Kısım. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
GÜLENSOY, Tuncer. (1995). “Orta Asya’daki Türk Yer Adlarının Anadolu’daki İzleri”. Milliyetçilik ve Milliyetçilik Tarihi Araştırmaları V. İlmî Kongresi, Tarih Boyunca Anadolu’da Türk Nüfus ve Kültür Yapısı (Tebliğler), Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
KURGUN, Levent. (1997). Denizli İli Yerleşim Yerleri Adları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
KURGUN, Levent. (2002). Denizli İli Yer Adları. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat. (2002). XVI. Asırda Tavas Kazasının Sosyal ve İktisadî Yapısı. İstanbul: Seçil Ofset Matbaacılık.
SÜMER, Faruk. (1980). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları. İstanbul: Ana Yayınları.
TURAN, Osman. (1996) Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
TÜRKAY, Cevdet. (1979). Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatler. İstanbul
* Yard.Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, [email protected]
** orun = yerleşim yeri
1 XVI. yüzyılda Denizli’de bir sancak teşkilatı bulunmamaktadır. Burada verilen liste, o devirlerde Denizli topraklarını paylaşan dört sancağa, Kütahya, Hamid (Isparta), Karahisar-ı Sahib (Afyon) ve Menteşe (Muğla) sancaklarına, bağlı olduğu belirtilen adlara göredir.
2 Bu köy, yüzyılımızın başında Acıpayam merkez ilçe ile birleşmiştir.
3 Boyları gösteren kelimelerin anlamları Faruk Sümer’in eserinden alınmıştır.
** Bugün resmî kayıtlarda boy adının hem Afşar hem de Avşar şekilleri kullanılmaktadır. Doğrusu, Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki kayda göre Afşar olmalıdır
4 Ali Vehbi de Acıpayam (1951: 9) adlı eserinde Evkara ismini yöreye gelen Oğuz boylarının arasında sayar.
*** Meselâ, yapılan derlemelerde, Çivril’e bağlı Koçak köyünde oturanlar kendilerini “İğdiroğulları” adını taşıyan bir sülaleye bağlamaktadır. Bunun gibi, Denizli (Dengizli) adını taşıyan ve Denizli adı ile yakından ilgisi olduğu düşünülebilecek olan cemaatin, Beğdili boyuna bağlı olduğu kaydedilmektedir (Türkay, 1979)
Yer adları, bir yerleşim yerinin tarihi kimliğinin ortaya konulması açısından oldukça büyük öneme sahiptir. Anadolu’nun Türkleşmesi sırasında akın akın Anadolu’ya gelen Oğuz Türklerinin yerleştikleri bölgeler ya mensubu bulundukları boyun adıyla veya göç sırasında o obanın/aşiretin başında bulunan komutanın/beyin adıyla anılmışlardır. Bu durum Anadolu’daki Türk varlığını ortaya koyan en önemli göstergelerden birisidir. Bu yazıda, Türk yerleşiminin yoğun olarak görüldüğü Denizli ilindeki boy adlarından kaynaklanan orun/yerleşim yerleri adları ele alınmıştır.
Denizli İli, Oğuzların Anadolu’ya gelmelerinden sonra yoğun Türk yerleşmelerine sahne olan bir bölgededir. Kaynaklarda Denizli yöresine 200.000 çadır Türkmen’in geldiği belirtilmektedir (Turan, 1996; Baykara, 1969). Bu nüfusun izleri, yer adları vasıtası ile günümüze kadar ulaşmıştır.
Denizli İli’nde bugün, birçok coğrafî nesne, boy, aşiret, oymak ve cemaat adı taşımaktadır. Bu türden adlar, boy adı kökenli yer adları başlığı altında ele alınmış, büyük oranda 1/25000 ölçekli haritalara dayanılarak, il sınırları içinde 681 boy adı kökenli yer adı tespit edilmiştir.
Boy adı kökenli yer adlarının büyük bir bölümü, 316 ad, orun** adlarından –yerleşim yeri adlarından- oluşturmaktadır. Bu yazıda, boy adı kökenli orun adlarının içinde Oğuz Boylarının adlarını taşıyanlar gösterilmeye çalışılacaktır.
Oğuzlar üzerine yapılan çalışmalarda, daha çok, bu konuda en geniş kaynaklardan biri olarak bilinen Faruk Sümer’in Oğuzlar (Sümer, 1980) adlı eserinde, Denizli İli civarında 11 Oğuz Boyunun adını taşıyan 15 orundan bahsedilir. Bu orunların bir bölümü bugün mevcut değildir. Buna karşılık belirtilen eserde yer almayan orunlar da bulunmaktadır. Faruk Sümer’in eserinde Denizli İli’ndeki Oğuz Boylarının adlarını taşıyan orunları şu şekilde vermiştir1:
Vergi
Boyun adı Adı Vasfı Sancağı Kazası nüfusu
Kayı (Sümer, 1980: 305) 1-Kayıyayla Köy Hamid Gölhisar Karaağacı
(Acıpayam) 132
2-Kayı Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 29
3-Kayıcuk Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 10
Bayat (Sümer, 1980: 307) 4-Bayad Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 44
Yazır (Sümer, 1980: 308) 5-Yazır Köy Hamid Gölhisar Karaağacı
(Acıpayam) 110
Döger (Öger) (Sümer, 1980: 309) 6-Döğer ili Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 25
Dodurga (Sümer, 1980: 309) 7-Todurga Köy Hamid Gölhisar Karaağacı
(Acıpayam) 69
Avşar(Afşar) (Sümer, 1980: 310) 8-Kutluca Afşar Köy Hamid Gölhisar Karaağacı
(Acıpayam) 109
Karkın (Sümer, 1980: 313) 9-Karkın Köy Hamid Gölhisar Karaağacı
(Acıpayam) 99
Salur (Sümer, 1980: 318) 10-Salur Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 24
Eymür(Eymir) (Sümer, 1980: 319) 11-Eymür Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 31
12-Eymür Köy Kütahya Homa (Gümüşsu) 74
13-Eymür Köy Menteşe Tavas -
Yüregir(Üregir)(Sümer, 1980: 322) 14-Yüreğir Köy Kütahya Homa (Gümüşsu) 50
İğdir(Sümer, 1980: 323) 15-İğdir Köy Kütahya Şeyhlü (Işıklı) 58
Yazarın verdiği listelerde yer almayan, ancak bugün mevcut olan yerleşim yerlerini de şöylece sıralayabiliriz:
1. Beydilli “Beğdili” (Çivril ilçesine bağlı bir köy),
2. Çandır “Çavundur” (Çivril ilçesine bağlı bir köy),
3. Evkara “Karaevli” (Acıpayam ilçesine bağlı bir köy) 2,
4. Eymir (Denizli merkez ilçeye bağlı bir köy),
5. Karahüyükafşarı( Acıpayam ilçesine bağlı bir köy),
6. Kay(ı)han (Denizli merkez ilçeye bağlı bir belde),
7. Kınıklı (Denizli merkez ilçeye bağlı bir belde),
8. Kınıkyeri (Çameli ilçesine bağlı bir köy),
9. Kumafşarı (Acıpayam ilçesine bağlı bir köy),
10. Yazır (Çal ilçesine bağlı bir köy),
11. Yuva “Yıva” (Çivril ilçesine bağlı bir köy),
12. Yüreğil (Serinhisar ilçesine bağlı bir köy),
Buna göre, Denizli yöresinde tarihte ve günümüzde mevcudiyeti tespit edilmiş on yedi Oğuz boyunun adlarını taşıyan yirmi yedi yerleşim yeri vardır. Bunları alfabetik sıra ile tanıtmaya çalışacağız:
AFŞAR3 (KARAHÜYÜKAFŞARI-KUMAFŞARI)**: Afşar, çevik ve avı seven demektir. Kayıtlara göre bu boyun mensupları, tarih içinde önemli roller oynamış ve hükümdar çıkarmıştır. Bugün Denizli İli sınırları içinde, Anadolu’da en çok yer adı bırakan boyların içinde ikinci sırada bulunan Afşarlara ait iki orun bulunmaktadır: Karahüyükafşarı ve Kumafşarı. Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde, aşağı yukarı şimdiki Acıpayam İlçesi sınırları içerisinde gösterilen Avşar ve Avşar-ı diğer kayıtları bu iki Afşar yerleşimini işaret ediyor olmalıdır. İletişimde karışıklığı önlemek maksadıyla, Afşar köylerinden birine yörenin eski merkezi durumunda olan Karahüyük’e (Aykota, 1951: 113) yakınlığı sebebiyle Karahüyükafşarı, diğerine ise, Burdur’a bağlı Gölhisar ilçesi ile Acıpayam arasında doğal bir sınır olan “Kumkısık” sırtlarında yer alması sebebiyle Kumafşarı adı verilmiştir. Son nüfus sayımına göre, Karahüyükafşarı Köyü’nde 252 hanede 902, Kumafşarı Beldesi’nde ise, 480 hanede 1774 kişi yaşamaktadır.
Sümer’in listesinde adı geçen 109 vergi nüfuslu Kutluca Afşar ise, yine bu yörede yerleştiği belirtilen Kutludoğmuş Cemaati ile ilişkilendirilebilir. Bugün bu adı taşıyan bir orun bulunmamaktadır. Ancak tarihî kayıtlardaki hane ve nüfus oranlarına göre Kutluca Afşar adlı orunun Kumafşarı olması ihtimali vardır.
BAYAT: Oğuzlar’ın Bozoklar koluna bağlı olan Bayat boyunun Oğuz Han’ın altı oğlundan biri olan Gün Han’ın oğlunun soyundan geldiği tarihi kayıtlarda geçmektedir. Bayat, beg~bey kelimesi ile ilgili olarak mutlu, yiyeceği bol anlamına gelmektedir. Anadolu’da, tarihimizde Dede Korkut, Fuzulî gibi şahsiyetler yetiştirmiş olan Bayat boyunun adını taşıyan birçok orun bulunmaktadır. Bugün Çivril İlçesi’ne bağlı olan Bayat Köyü de bunlardan biridir. Faruk Sümer’in listesinde de yer alan bu köy, ilçe merkezine 22 km. mesafededir. Son nüfus sayımına göre 75 hanesinde 206 nüfus yaşayan köyün 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde kayıtlı bulunan Bayat köylerinden birisi olduğu düşünülmektedir.
BEYDİLLİ: Beydili~Begdili kelimesi, uluların sözleri gibi değerli anlamına gelmektedir. Reşidüddin’in Oğuznamesi’ne göre hükümdar çıkaran beş boydan biri olarak zikredilen Begdili boyu, Oğuzlar’ın Bozok kolunu oluşturan dallardan Yıldız Han’a bağlıdır. Selçuklu Devleti’nin kuruluşuna ve Anadolu’nun fethine katılmış olan Beydili boyunun, Çivril yöresinde de yerleştikleri anlaşılmaktadır. Bugün, Çivril ilçesinin Işıklı bucağına bağlı olan Beydilli Köyü’nü kuranlar Oğuzlar’ın Beydili boyuna mensuptur. Faruk Sümer’in listesinde rastlayamadığımız köylerden biri olan Beydilli Köyünün adı, 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde geçmektedir. İlçe merkezine 20 km. mesafede olan köyde son nüfus sayımına göre 140 hanede 527 nüfus yaşamaktadır.
ÇANDIR: Kayıtlarda Çavuldur, Çavundur, Çavdur, Çavdır, Çandır şekilleriyle kayıtlı olan bu Oğuz boyu, Üçoklar’ın Dağ Han koluna bağlıdır. Kelime, şerefli, ünü yaygın anlamına gelmektedir. Anadolu’da büyük nüfuslar halinde gelmedikleri belirtilen Çavuldur~Çavundur boyunun izlerine bugün Çivril yöresinde rastlanmaktadır. Türkçede sıkça görülen ses olayları sonucunda adı Çandır’a dönüşen bu boyun mensupları, bugün Çivril İlçesi, Gümüşsu Bucağı’na bağlı olan Çandır Köyü’nü de kurmuşlardır. Faruk Sümer’in listesinde yer almayan köy, 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterlerinde de Çandır adıyla kayıtlıdır. Çivril İlçe merkezine 42 km. mesafede olan köyde son sayıma göre 59 hanede 187 nüfus yaşamaktadır (Gülensoy, 1995: 168).
DÖĞER-İLİ: Döger’in, kaynaklarda bir araya gelenler, topluluk, birlik olanlar anlamına gelen bir kelime olduğu belirtilmektedir. Oğuz Bozoklar’ın Ay-han Oğullarından olan Döger boyu, İslamiyet’ten önceki Oğuzların tarihinde önemli bir yere sahip oldukları gibi, Selçuklular zamanında da sözü geçen bir mevkide idiler. Faruk Sümer’in listesinde adı geçen ve Şeyhlü (bugünkü Çivril’in Işıklı bucağı) kazasına bağlı olduğu belirtilen Döğer-ili köyünün,1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de Şeyhlü Kazasına bağlı olarak adı geçmektedir. Daha çok Orta ve Batı Anadolu’da yerleştikleri görülen Döğer Boyu’nun, bugün Denizli İli sınırları içinde herhangi bir kaydına rastlanmamaktadır. Çivril yöresinde olması lazım gelen köy ise, eski tarihlerde terk edilerek kayıtlardan silinmiş olmalıdır. Bununla birlikte, bugünkü Beyağaç, Tavas ve Acıpayam İlçeleri arasındaki engebeli arazide bulunan bir mevkiin Döver-önü adını taşıdığı görülmektedir ki, bu adın Döğer Boyu ile olan ilgisi gayet açıktır. Nitekim yine 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de bu yörede kayıtlı Döğer-ili köyleri bulunmaktadır.
EVKARA4: “Evi kara” şeklinden Evkara haline dönüştüğü görülen bu orun adının “Karaevli” boyunun adı ile olan ilişkisi açıktır. Karaevli Boyu, Oğuz Bozoklar’ın Ay-han Oğullarına bağlıdır. Faruk Sümer’in listesinde rastlayamadığımız bu ad, evi –çadırı- kara olan anlamında bir kelimedir. 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de herhangi bir kaydına rastlanmayan Evkara, bugün Acıpayam ilçe merkezinde Çamlık adını taşıyan bir mahalle konumundadır. Evkara’nın 20.yüzyılın başlarında müstakil bir köy olduğu kayıtlarda geçmektedir (Aykota, 1951: 9).
EYMİR (EYMÜR): Oğuzlar’ın Üçok koluna bağlı Dağ-Han Oğullarından olan Eymir (Eymür), Anadolu’da en çok yer adı bırakan boylardan biridir. Faruk Sümer’in kayıtlarına göre 71 orun, bu adı taşımaktadır. Eymür, son derece iyi ve zengin demektir. Bugün Denizli İli sınırları içinde bu boyla ilgili olduğu düşünülen dört orun vardır.
Bunlardan ilki, merkez ilçeye 40 km. mesafede olan Eymir Köyü’dür. Ancak bu köyün, Faruk Sümer’in eserinde, bağlı oldukları yerlere göre listelenen üç Eymir köyünden birisi olmadığı düşünülmektedir. Çünkü idarî sınırlar ve coğrafî konum bunu imkânsız kılmaktadır. Bu köyün, yöredeki diğer yerleşmelerde de olduğu gibi, Çal-Çivril yöresinden gelenler tarafından sonradan iskân edildiği akla daha yatkın gelmektedir. Bugün yörede Eymir adını, bu şekli ile yaşatan tek orun olan Denizli merkez ilçeye bağlı bu Eymir Köyü’nde son sayıma göre 77 hanede 265 nüfus yaşamaktadır.
İkinci Eymir’in, bugünkü Çivril ilçesi sınırları içinde olması gerekirdi. Ancak bu adı taşıyan herhangi bir köy kaydına rastlanmamıştır. Buna karşılık, Çivril merkez ilçeye bağlı Emirhisar Beldesi’nin adını burada dikkate almak gerekir. Yakın tarihlerde Emircik ve Balçıkhisar köylerinin birleşmesi neticesinde belde statüsünü kazanan bu orunu oluşturan unsurlardan biri, Emircik, Faruk Sümer’in listesinde yer alan Eymir’lerden olsa gerektir. Emircik, 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde Eymürcük şekli ile kayıtlıdır.
Üçüncü Eymir’in de bugünkü Çivril ilçesi Gümüşsu bucağı sınırları içinde olması gerekirdi. Köy, eski tarihlerde terk edilerek kayıtlardan silinmiş olmalıdır.
Sümer’in listesinde adı geçen bir diğer “Eymir” ise, bugünkü Tavas ilçesi sınırları içinde gösterilmektedir (Kütükoğlu, 2002). 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de Tavas Kazası’na bağlı olarak kayıt altına alınan bu köy, bugün Aydın İlçesi Karacasu İlçesi’ne bağlı Eğmir Köyü’dür.
Denizli’de Eymir adıyla ilgili olan iki orun daha bulunmaktadır: Çivril İlçesi’ne bağlı İmrallı Köyü ve Honaz İlçesi’ne bağlı Emirazizli Köyü. İmrallı Köyü 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde Eymür cAlilü şekli ile kayıt altına alınmıştır. Şeyhlü (Işıklı)’ye bağlı olarak gösterilen köy bugün Çivril’e bağlıdır. Köyde son sayıma göre 100 hanede 190 kişi yaşamaktadır. Emirazizli Köyü ise, yine 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde Eymür cAzizlü adı ile Honaz Kazası’na bağlı olarak gösterilmektedir ki, köy bugün de Honaz İlçesi’ne bağlı olarak varlığını devam ettirmektedir.
İĞDİR: Kaynaklarda iyilik, büyüklük ve yiğitlik anlamlarına geldiği belirtilen bu kelime, Oğuz boy adlarından biri olarak kullanılmaktadır. Bu boyun adı bir kayıtta da Yigdir şeklinde geçmektedir. Oğuzlar’ın Üçoklar koluna bağlı Dağ-han Oğullarından olan İğdir boyuna, tarihî ve coğrafî kaynaklarda çok az rastlanmaktadır. Daha çok Anadolu’nun güney ve batı bölgelerine yerleştikleri ifade edilse de, mevcut orun adlarından daha geniş bir alana yayıldıkları anlaşılan bu boyun mensupları, Çivril yöresinde de bir köy kurmuşlardır. Çivril-Uşak karayolu üzerinde aynı adı taşıyan yokuşun başında bulunan İğdir Köyü, Çivril ilçe merkezine 3 km. uzaklıktadır. Bu köyün kayıtlarına 1530 yılına ait Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de rastlanmaktadır.
KARKIN: Kelime anlamı, kayıtlara göre çok ve doyuran aştır. Kelime Garkın, Karkun ve Kargun şekilleriyle de yazılmıştır. Oğuz tarihinde önemli rol oynamış boylardan biri olan Karkınlar, Oğuzlar’ın Bozoklar koluna bağlı Yıldız Han Oğullarındandır. Karkınlar’a ait 16.yüzyılda Anadolu’da 62 yer adı bulunmaktadır. Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde bugünkü Acıpayam İlçesi’ne bağlı bir köy olarak gösterilen Karkın, bugün Acıpayam ilçesi, Yeşildere beldesine Garkın adıyla bağlı bir mahalle durumundadır. Garkın’da son nüfus sayımına göre 37 hanede 113 kişi yaşamaktadır.
KAYI: Oğuzlar’ın Bozoklar koluna bağlı Günhan Oğullarından olan Kayı Boyu, Türk tarihinde hükümdar çıkaran Oğuz boylarının en başında zikredilir. Osmanlı İmparatorluğu’nu kuranlar bu boyun mensuplarıdır. Anlamı sağlam olan bu kelimeyi boylarına ad olarak kullanan Kayılara ait Anadolu’da çok sayıda yer adı bulunmaktadır. Sümer’in tespitlerine göre Denizli yöresinde üç Kayı köyü bulunmaktadır. Bunlardan ikisi, Çivril İlçesi (veya Çal, Bekilli ya da Baklan) sınırları içinde olması gereken, 29 vergi nüfusu olan Kayı Köyü ile 10 vergi nüfuslu Kayıcuk Köyü’dür. Günümüzde, yörede bu adlarla ilişkili herhangi bir orunun bulunmamasına rağmen, en azından birinin, Çal-Bekilli Yolu üzerinde bulunan ve bugün Kayı Pazarı adıyla bilinen yerde olması kuvvetli bir ihtimaldir. Tuncer Baykara’nın, bu yörede yoğun bir Kayı nüfusunun bulunduğunu belirtmesi de bununla ilgili olmalıdır.
Diğer Kayı köyü ise, kayıtlara göre 132 vergi nüfuslu Kayıyayla’dır ki, Acıpayam İlçesi sınırları içinde gösterilen bu orun bugün mevcut değildir.
Şunu da belirtmek gerekir ki, Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’ndeki kayıtlara göre bugünkü merkez ilçe sınırları içinde bulunması gereken Kayı Yörükleri Cemaati ile Kay(ı)han Beldesi arasında da bir ilgi kurulabilir.
KINIK: Her yerde değerli olan anlamı verilen bu kelimeyi ad olarak alan bu boy, Oğuzlar’ın Üçok kolundan Denizhan Oğullarına bağlıdır. İçinden Selçuklu Hanedanını çıkaran Kınıklar’a ait birçok orun adı vardır. Denizli İli merkez ilçeye bağlı olan Kınıklı Beldesi’nin ilk sakinleri de bu boya mensuptur. XVII. yüzyıl kayıtlarından itibaren takip edilebildiği belirtilen Kınıklı beldesinde son nüfus sayımına göre 2958 hanede 15271 kişi yaşamaktadır.
Tarihi kayıtlarda adına rastlanmayan bir diğer Kınık köyü ise, Çameli İlçesi’ne bağlı Kınıkyeri Köyü’dür. Çameli ilçe merkezine 20 km uzaklıkta olan köyde, son sayıma göre 110 hanede 351 nüfus vardır.
SALUR: Kelime, her yerde kılıcıyla iş görebilen anlamını taşımaktadır. Salur Boyu, Oğuzların içinde önemli bir yere sahiptir. Hatta Dede Korkut Hikâyeleri’nde en şerefli boyun Salurlar olduğu belirtilmektedir. Bu boyun mensuplarının kurdukları orunlar arasında, Sümer’in listesine göre, Şeyhlü (Işıklı) kazasına bağlı olduğu kaydedilen bir köy bulunmaktadır. Bugün Çivril İlçesi sınırları içinde Salur adını taşıyan bir köy yoktur. Köy eski tarihlerde terk edilerek kayıtlardan silinmiş olmalıdır.
TODURGA: Oğuzlar’ın Bozoklar koluna bağlı Ayhan Oğullarından olan Todurgalar, Anadolu’nun çeşitli yerlerini mesken tutmuşlardır. Kelime anlamı yurt almak ve yönetmek (yurt alan ve yöneten)’tir. Bu kelime Dodurğa, Doturğa, Toturğa imlalarıyla da yazılmıştır. Denizli İli sınırları içinde de Todurga bulunmaktadır. Sümer’in listesinde 69 vergi nüfusuna sahip olarak gösterilen Todurga Köyü, bugün Acıpayam İlçesi’ne bağlı Dodurgalar’dır. Yakın zamanımıza kadar Aşağıdodurga ve Yukarı Dodurga adları ile iki yakın muhtarlık iken 1972 yılında Dodurgalar adı ile belediyelik olmuştur. Son nüfus sayımına göre Dodurgalar’da (Muza Mahallesi ile birlikte) 542 hanede 2173 kişi yaşamaktadır.
YAZIR: Yazır kelimesi çok ülkeye sahip demektir. Anadolu’nun Oğuzlar tarafından alınmasında ve yurt hale getirilmesinde önemli rol oynadığı belirtilen bu Oğuz boyu, Bozoklar’ın Ay-han Oğullarındandır. Daha çok Anadolu’nun ortasında ve batısında yerleştikleri görülen bu boyun mensupları Denizli civarında da iki orun kurmuşlarıdır. Birincisi, Sümer’in listesinde de yer alan 110 vergi nüfuslu Yazır köyüdür ki, bugün Acıpayam ilçesi’ne bağlı bir belde konumundadır. Beldede son nüfus sayımına göre 408 hanede 2097 kişi yaşamaktadır.
İkinci Yazır köyü ise, Sümer’in listesinde yer almamaktadır. Ancak Kütahya Sancağı Şeyhlü Kazası’na bağlı olan Yazır (Yazırlu) köyünün Bugün Çal ilçesi sınırları içinde olan Yazır köyü olduğu düşünülebilir. Son nüfus sayımına göre köyde 60 hanede 140 kişi yaşamaktadır.
YIVA (YUVA): Derecesi hepsinden üstün anlamıyla kullanılan kelime, aynı zamanda, Oğuzlar’ın Üçoklar koluna bağlı Denizhanoğullarına bağlı bir boyun adıdır. Sümer, bu boyun adının kayıtlarda Iva, İva, Yava, imlalarıyla da geçtiğini belirterek adın bugünkü Yuva köyleriyle de ilgili olduğunu söylemektedir (Sümer, 1980: 266). Dolayısıyla, Çivril ilçesi Işıklı bucağına bağlı bir köy olan Yuva Köyü’nün de Yıvalar’la ilgisi olduğu düşünülmektedir. Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’nde de Yuva adıyla kayıtlı olan köyde son nüfus sayımına göre (İbanlar Mahallesi ile birlikte) 135 hanede 465 kişi yaşamaktadır.
Aynı defterlerde Honaz’a bağlı bir Yuvalu köyünden daha bahsedilmektedir ki, bugün böyle bir köyün kaydına rastlanmamaktadır.
YÜREĞİR (YÜREĞİL): Kelime, daima iyi ve düzen kurucu anlamına gelmektedir. Kayıtlarda Üreğir şeklinde de geçmektedir. Kelime bugün Yüreğil ya da Üreğil şekillerinde kullanılmaktadır. Yüreğirler (ya da diğer imlası ile Üreğirler), bağlı bulundukları Üçoklar’ın hâkim boyu idiler. Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defterleri’ndeki kayıtlarda da geçen Yüreğir Köyü, bugün Serinhisar İlçesi’ne bağlı Yüreğil Köyü’dür. Yatağan Beldesi ile iç içe geçmiş olan Köyde son sayıma göre 195 hanede 729 nüfus bulunmaktadır.
Sümer’in listesinde Kütahya Sancağı Homa (Gümüşsu) kazasına bağlı olduğu belirtilen 50 vergi nüfuslu Yüreğir köyünün ise, bugünkü Çivril ilçesi sınırları içinde olması gerekirdi. Ancak kaydına rastlanmamaktadır. Bu orunun, Afyonkarahisar’ın Dazkırı ilçesi’ne bağlı Yüreğil Beldesi olması muhtemeldir.
Denizli iline, yukarıda belirtildiği gibi, on yedi Oğuz boyu gelmiş ve yerleşmiştir. Ancak gelen bütün boyların, yaşadıkları yerlere kendi adlarını verdikleri söylenemez***. Bu sebeple, yöreye gelen Oğuz boylarının sayısının daha da fazla olduğu ihtimali de uzak değildir.
Acıpayam yöresinde, Oğuz boylarının adlarını taşıyan on orun vardır. Bu on orundan bugün, yedisinin muhafaza edildiği görülmektedir. Bunlardan Yüreğil, Serinhisar ilçesi sınırları içinde, Kınıkyeri Çameli ilçesi sınırları içinde, diğer beş orun da Acıpayam ilçesi sınırları içindedir. Kayıtlarda var olan ancak bugün mevcut olmayan Kayıyayla, Kutlucaafşar ve Evkara’dan ise sadece sonuncusunun, bir mahalle olarak kaldığı görülmektedir.
Çal-Çivril yöresinde ise Oğuz boylarının adlarını taşıyan, kayıtlara geçmiş on üç orun mevcuttur. Ancak bu yörede, aşınma daha fazla olmuş, bugün on üç addan sadece altısı kalmıştır. Bu orunlardan Yazır, Çal ilçesi sınırları içinde, diğerleri, Çivril ve Çivril’e bağlı bucak merkezleri sınırları içindedir. Döğerili, iki adet Eymür, Kayı, Kayıcuk, Salur ve Yüreğir köylerinin bugünkü idarî sınırlar içinde kayıtlarına rastlanamamıştır.
Denizli yöresinde ise Oğuz boylarının adlarını taşıyan üç orun mevcuttur. Bunlardan Kayhan ve Kınıklı, Denizli merkez ilçe ile birleşmiş durumdadır. Eymir ise, merkez ilçenin 40 km. uzağında, dağlık bir arazide bulunmaktadır. Bu orunların, XIII. yüzyılda Denizli yöresinde müstakil bir beylik kurmuş olan İnançoğulları zamanında Denizli yöresine yerleşmiş olan boylar tarafından kurulduğu düşünülebilir.
Oğuz boylarının adlarını taşıyan orunların, bugünkü idarî sınır düşünülecek olursa, Acıpayam ve Çal-Çivril bölgelerinde yoğunlaştığını söylemek mümkündür. Bu durum, Denizli’nin Oğuzlar tarafından yurt edilmesi zamanında hangi yolların kullanıldığını da göstermektedir.
Denizli’nin diğer ilçelerinde Oğuz boylarının adlarını taşıyan orunlara rastlanmaması, yörenin Oğuzlar tarafından iskân edilmemiş olduğunu düşündürmemelidir. Aksine, Acıpayam, Çal ve Çivril yörelerindeki adların çokluğu, diğer ilçelerde de Oğuz boylarının adlarını taşıyan orunların olabileceğine bir işarettir. Yaptığımız (Kurgun, 1997-2002) ve yapılacak olan araştırmalar sonucunda bununla ilgili daha ayrıntılı bilgiler ortaya çıkacağı düşüncesindeyiz.
KAYNAKLAR
Arşiv Belgeleri
166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri. (1995). (Dizin ve Tıpkıbasım). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri. (1993). (Dizin ve Tıpkıbasım). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
İlk El Kaynaklar
Dîvânü Lugâti’t-Türk. (1990). Tıpkıbasım. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Türkiye’de Meskûn Yerler Kılavuzu. (1946). Ankara: Başbakanlık Devlet Matbaası.
Araştırmalar
AYKOTA, Ali Vehbi. (1951). Acıpayam. Ankara: Çankaya Matbaası.
BAYKARA, Tuncer. (1969). Denizli Tarihi II. Kısım. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
GÜLENSOY, Tuncer. (1995). “Orta Asya’daki Türk Yer Adlarının Anadolu’daki İzleri”. Milliyetçilik ve Milliyetçilik Tarihi Araştırmaları V. İlmî Kongresi, Tarih Boyunca Anadolu’da Türk Nüfus ve Kültür Yapısı (Tebliğler), Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
KURGUN, Levent. (1997). Denizli İli Yerleşim Yerleri Adları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
KURGUN, Levent. (2002). Denizli İli Yer Adları. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat. (2002). XVI. Asırda Tavas Kazasının Sosyal ve İktisadî Yapısı. İstanbul: Seçil Ofset Matbaacılık.
SÜMER, Faruk. (1980). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları. İstanbul: Ana Yayınları.
TURAN, Osman. (1996) Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
TÜRKAY, Cevdet. (1979). Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatler. İstanbul
* Yard.Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, [email protected]
** orun = yerleşim yeri
1 XVI. yüzyılda Denizli’de bir sancak teşkilatı bulunmamaktadır. Burada verilen liste, o devirlerde Denizli topraklarını paylaşan dört sancağa, Kütahya, Hamid (Isparta), Karahisar-ı Sahib (Afyon) ve Menteşe (Muğla) sancaklarına, bağlı olduğu belirtilen adlara göredir.
2 Bu köy, yüzyılımızın başında Acıpayam merkez ilçe ile birleşmiştir.
3 Boyları gösteren kelimelerin anlamları Faruk Sümer’in eserinden alınmıştır.
** Bugün resmî kayıtlarda boy adının hem Afşar hem de Avşar şekilleri kullanılmaktadır. Doğrusu, Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki kayda göre Afşar olmalıdır
4 Ali Vehbi de Acıpayam (1951: 9) adlı eserinde Evkara ismini yöreye gelen Oğuz boylarının arasında sayar.
*** Meselâ, yapılan derlemelerde, Çivril’e bağlı Koçak köyünde oturanlar kendilerini “İğdiroğulları” adını taşıyan bir sülaleye bağlamaktadır. Bunun gibi, Denizli (Dengizli) adını taşıyan ve Denizli adı ile yakından ilgisi olduğu düşünülebilecek olan cemaatin, Beğdili boyuna bağlı olduğu kaydedilmektedir (Türkay, 1979)
