Anadolu'nun İlk Yerleşim Yerlerinde Sosyal Hayatın Temel Unsurları:
Anadolu, iklim yapısının, yeryüzü şekillerinin ve ulaşım olanaklarının elverişli olması, ayrıca tarım ve hayvancılık faaliyetlerine uygunluğu nedeniyle tarih öncesi devirlerden itibaren insanların yerleşim yeri olarak tercih ettiği önemli bir coğrafya olmuştur. İlk yerleşim yerlerinde insanlar yaşam alanlarına genellikle evler ve ibadethaneler yapmışlardır. Bu yerleşim yerlerinde yaşayan toplumların sosyal hayatları, barınma, beslenme, temel geçim faaliyetleri ve inanç sistemleri etrafında şekillenmiştir.
1. Göbeklitepe (Şanlıurfa):
◦ İnanç ve Sosyal Yaşam: İnsanlar burayı yerleşim yeri olarak kullanmamıştır; daha çok yakın yerlerden gelip ibadetlerini yaptıktan sonra evlerine geri dönmüşlerdir. MÖ 8000'lerde bilinmeyen bir sebeple terk edilmiş ve toprakla kapatılmıştır. Burası tarihte bilinen ilk inanç ve ibadet merkezi olarak kabul edilmektedir. Kazılarda hayvan ve insan figürleri bulunan "T" şeklindeki dikili taşlara rastlanmıştır. Bu durum, avcı-toplayıcı insanların beslenme ihtiyaçlarını gidermekle kalmayıp bir tanrının veya tanrıların varlığına inandıklarını göstermiştir. Göbeklitepe'nin keşfi, insanların inançları için bir araya geldiği ve burada ortaya çıkan ihtiyaçlar sonrasında yerleşik hayata geçildiği fikrini güçlendirmiştir.
◦ Sanat ve Madencilik: Taş ocaklarından getirilen taşlarla üzerinde figürler olan "T" şeklinde dikili taşlar yapmaları, o dönem insanlarının sanat ve madencilik faaliyetleri hakkında bilgi vermektedir.
2. Çatalhöyük (Konya):
◦ Barınma: İnsanlık tarihinin ilk şehir yerleşmesi olarak kabul edilmektedir. Evler kerpiçten yapılmış, bitişik nizamda, sokaklara yer verilmemiştir. İnsanlar çatılarda yürüyüp evin çatısından tahta merdivenle içeri girmişlerdir. Evlerin kapılarının olmayışı ve çatıdan girilmesi, güvenlik amacıyla yabani hayvanlardan korunmak için bir önlem olarak düşünülmektedir. Başlangıçta küçük ve dörtgen odaları olan evler zamanla taş temel üstüne dörtgen, kapı ve penceresi olan büyük evlere dönüşmüş ve MÖ 3000'de bölge savunma duvarlarıyla çevrilmiştir. Evler genellikle bir ana oda ve iki yan odadan oluşmuş; ana oda yemek pişirme, yeme, uyuma ve çeşitli etkinlikler için, yan odalar ise depolama alanı olarak kullanılmıştır. Ana odadaki duvarların önüne "seki" adı verilen oturma alanları yapılmış, ölüler bu sekilerin altına gömülmüştür.
◦ Beslenme ve Temel Geçim Faaliyetleri: Bereketli arazilerde yabani buğday, ekmeklik buğday, arpa, baklagiller ve mercimek gibi ürünler ekip hasat etmişlerdir. Hayvancılıkla uğraşarak koyun, keçi ve sığır yetiştirmişlerdir. Fırın yapısı keşfedilmiş ve yaklaşık 8.600 yıllık ekmek kalıntıları bulunmuştur. Ayrıca balıkçılıkla da uğraşmışlardır.
◦ Madencilik ve Ticaret: Hasan Dağı'ndan obsidiyen (doğal cam) ve tuz yataklarından tuz çıkarmış, bunları hem kendi ihtiyaçları için kullanmış hem de satmışlardır. Obsidiyen taşından ok ve mızrak uçları, ayna gibi eşyalar yapmışlardır. Uzun mesafeli ticarete konu olan ilk mal obsidiyen olmuştur.
◦ Sanat ve El Sanatları: Çömlekten vazo, kase, çanak, testi ve kaplar yapmışlar; taş ve kemikten eşyalar üretmişlerdir. Bir evin duvarında bulunan duvar resmi, dünyanın ilk haritası olarak kabul edilmiştir. Evlerde dini içerikli resim, heykel, hayvan başı ve boynuzunun yoğun olarak kullanıldığı kutsal odalar bulunmaktadır.
3. Çayönü (Diyarbakır):
◦ Barınma: Anadolu'daki ilk köy yeri olarak kabul edilir. İnsanlar başlangıçta ağaç dalları ve kamışlardan basit yuvarlak kulübelerde yaşamışlar, zamanla barınaklarını taş temelli kerpiç yapılara dönüştürmüşlerdir. Bu yapılarda ızgara planlı, kanallı, taş döşemeli, hücre planlı ve geniş odalı mimari tasarımlar geliştirilmiştir.
◦ Beslenme ve Temel Geçim Faaliyetleri: Yabani buğday, mercimek, çayır bezelyesi, baklagiller ve menengiç gibi ürünleri tarıma kazandıran Anadolu'nun ilk çiftçileri burada yaşamıştır. Yetiştirdikleri tarım ürünlerini hasat etmek için geyik boynuzlarından orak sapları yapmışlardır. Küçükbaş hayvanları evcilleştirmişlerdir. Çayönü halkı toplayıcılık ve avcılıktan tarıma dayalı köy hayatına geçmiştir.
◦ Madencilik: Obsidiyen, deniz kabuğu kalıntıları ve işlenmiş/işlenmemiş bakır külçeleri bulunmuştur. Bakırı ısıtıp döverek bız, iğne ve boncuk gibi aletler üretmişlerdir.
4. Hacılar (Burdur):
◦ Barınma: Batı Anadolu'nun bilinen en eski yerleşimidir. Evler kare veya dikdörtgen planlı olup taş temel üzerine kerpiç ile inşa edilmiştir. Evler arasında sokakların bulunması, şehir yapısının gelişmeye başladığını göstermektedir. Çatalhöyük'te olduğu gibi Hacılar'da da bir dönem evlerin kapılarının olmayışı güvenlik amaçlıdır.
◦ Beslenme ve Temel Geçim Faaliyetleri: Avcılık, tarım ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. Köpeği evcilleştirdikleri bilinmektedir.
◦ El Sanatları: Çömlekçi atölyelerinde oval ağızlı kâseler, küre gövdeli çömlekler, iri vazolar, dikdörtgen çanaklar, küpler, testiler ve çeşitli kap formları üretmişlerdir. Ayrıca taş, kemik ve az sayıda bakır eşya da yapmışlardır
Anadolu, iklim yapısının, yeryüzü şekillerinin ve ulaşım olanaklarının elverişli olması, ayrıca tarım ve hayvancılık faaliyetlerine uygunluğu nedeniyle tarih öncesi devirlerden itibaren insanların yerleşim yeri olarak tercih ettiği önemli bir coğrafya olmuştur. İlk yerleşim yerlerinde insanlar yaşam alanlarına genellikle evler ve ibadethaneler yapmışlardır. Bu yerleşim yerlerinde yaşayan toplumların sosyal hayatları, barınma, beslenme, temel geçim faaliyetleri ve inanç sistemleri etrafında şekillenmiştir.
1. Göbeklitepe (Şanlıurfa):
◦ İnanç ve Sosyal Yaşam: İnsanlar burayı yerleşim yeri olarak kullanmamıştır; daha çok yakın yerlerden gelip ibadetlerini yaptıktan sonra evlerine geri dönmüşlerdir. MÖ 8000'lerde bilinmeyen bir sebeple terk edilmiş ve toprakla kapatılmıştır. Burası tarihte bilinen ilk inanç ve ibadet merkezi olarak kabul edilmektedir. Kazılarda hayvan ve insan figürleri bulunan "T" şeklindeki dikili taşlara rastlanmıştır. Bu durum, avcı-toplayıcı insanların beslenme ihtiyaçlarını gidermekle kalmayıp bir tanrının veya tanrıların varlığına inandıklarını göstermiştir. Göbeklitepe'nin keşfi, insanların inançları için bir araya geldiği ve burada ortaya çıkan ihtiyaçlar sonrasında yerleşik hayata geçildiği fikrini güçlendirmiştir.
◦ Sanat ve Madencilik: Taş ocaklarından getirilen taşlarla üzerinde figürler olan "T" şeklinde dikili taşlar yapmaları, o dönem insanlarının sanat ve madencilik faaliyetleri hakkında bilgi vermektedir.
2. Çatalhöyük (Konya):
◦ Barınma: İnsanlık tarihinin ilk şehir yerleşmesi olarak kabul edilmektedir. Evler kerpiçten yapılmış, bitişik nizamda, sokaklara yer verilmemiştir. İnsanlar çatılarda yürüyüp evin çatısından tahta merdivenle içeri girmişlerdir. Evlerin kapılarının olmayışı ve çatıdan girilmesi, güvenlik amacıyla yabani hayvanlardan korunmak için bir önlem olarak düşünülmektedir. Başlangıçta küçük ve dörtgen odaları olan evler zamanla taş temel üstüne dörtgen, kapı ve penceresi olan büyük evlere dönüşmüş ve MÖ 3000'de bölge savunma duvarlarıyla çevrilmiştir. Evler genellikle bir ana oda ve iki yan odadan oluşmuş; ana oda yemek pişirme, yeme, uyuma ve çeşitli etkinlikler için, yan odalar ise depolama alanı olarak kullanılmıştır. Ana odadaki duvarların önüne "seki" adı verilen oturma alanları yapılmış, ölüler bu sekilerin altına gömülmüştür.
◦ Beslenme ve Temel Geçim Faaliyetleri: Bereketli arazilerde yabani buğday, ekmeklik buğday, arpa, baklagiller ve mercimek gibi ürünler ekip hasat etmişlerdir. Hayvancılıkla uğraşarak koyun, keçi ve sığır yetiştirmişlerdir. Fırın yapısı keşfedilmiş ve yaklaşık 8.600 yıllık ekmek kalıntıları bulunmuştur. Ayrıca balıkçılıkla da uğraşmışlardır.
◦ Madencilik ve Ticaret: Hasan Dağı'ndan obsidiyen (doğal cam) ve tuz yataklarından tuz çıkarmış, bunları hem kendi ihtiyaçları için kullanmış hem de satmışlardır. Obsidiyen taşından ok ve mızrak uçları, ayna gibi eşyalar yapmışlardır. Uzun mesafeli ticarete konu olan ilk mal obsidiyen olmuştur.
◦ Sanat ve El Sanatları: Çömlekten vazo, kase, çanak, testi ve kaplar yapmışlar; taş ve kemikten eşyalar üretmişlerdir. Bir evin duvarında bulunan duvar resmi, dünyanın ilk haritası olarak kabul edilmiştir. Evlerde dini içerikli resim, heykel, hayvan başı ve boynuzunun yoğun olarak kullanıldığı kutsal odalar bulunmaktadır.
3. Çayönü (Diyarbakır):
◦ Barınma: Anadolu'daki ilk köy yeri olarak kabul edilir. İnsanlar başlangıçta ağaç dalları ve kamışlardan basit yuvarlak kulübelerde yaşamışlar, zamanla barınaklarını taş temelli kerpiç yapılara dönüştürmüşlerdir. Bu yapılarda ızgara planlı, kanallı, taş döşemeli, hücre planlı ve geniş odalı mimari tasarımlar geliştirilmiştir.
◦ Beslenme ve Temel Geçim Faaliyetleri: Yabani buğday, mercimek, çayır bezelyesi, baklagiller ve menengiç gibi ürünleri tarıma kazandıran Anadolu'nun ilk çiftçileri burada yaşamıştır. Yetiştirdikleri tarım ürünlerini hasat etmek için geyik boynuzlarından orak sapları yapmışlardır. Küçükbaş hayvanları evcilleştirmişlerdir. Çayönü halkı toplayıcılık ve avcılıktan tarıma dayalı köy hayatına geçmiştir.
◦ Madencilik: Obsidiyen, deniz kabuğu kalıntıları ve işlenmiş/işlenmemiş bakır külçeleri bulunmuştur. Bakırı ısıtıp döverek bız, iğne ve boncuk gibi aletler üretmişlerdir.
4. Hacılar (Burdur):
◦ Barınma: Batı Anadolu'nun bilinen en eski yerleşimidir. Evler kare veya dikdörtgen planlı olup taş temel üzerine kerpiç ile inşa edilmiştir. Evler arasında sokakların bulunması, şehir yapısının gelişmeye başladığını göstermektedir. Çatalhöyük'te olduğu gibi Hacılar'da da bir dönem evlerin kapılarının olmayışı güvenlik amaçlıdır.
◦ Beslenme ve Temel Geçim Faaliyetleri: Avcılık, tarım ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. Köpeği evcilleştirdikleri bilinmektedir.
◦ El Sanatları: Çömlekçi atölyelerinde oval ağızlı kâseler, küre gövdeli çömlekler, iri vazolar, dikdörtgen çanaklar, küpler, testiler ve çeşitli kap formları üretmişlerdir. Ayrıca taş, kemik ve az sayıda bakır eşya da yapmışlardır
