8. SINIF DERS NOTU: BÜYÜK MİLLET MECLİSİNE KARŞI AYAKLANMALAR
BMM’nin açılışından sonra (23 Nisan 1920) ortaya çıkan bu ayaklanmalar, Millî Mücadele hareketini sona erdirmek, Anadolu’da tekrar kendi otoritelerini kurmak ve BMM’nin kurulmasını kendileri için tehlikeli gördükleri için iç karışıklık çıkararak işgal güçlerinin ilerlemesini kolaylaştırmak amacıyla ortaya çıkmıştır. Ayaklanmalar, BMM Hükûmetine maddi ve manevi zarar vermiş, Millî Mücadele’nin kazanılmasını geciktirmiş ve kardeş kanı dökülmesine neden olmuştur.
Ayaklanmaların Temel Nedenleri
| Neden | Açıklama |
| İstanbul Hükûmeti ve İşgal Güçlerinin Kışkırtması | Damat Ferit Hükûmeti ve İtilaf Devletleri, BMM'yi yasa dışı ve Millî Mücadele öncülerini asi ilan ederek halkı kışkırttı. Dini duygular istismar edildi (Şeyhülislam fetvası). |
| Azınlıkların Bağımsız Devlet Kurma Emeli | Ermeniler ve Rumlar (Pontus), işgalci devletlerden destek alarak Anadolu'dan toprak almak ve bağımsız devlet kurmak istediler. |
| Kuvâ-yı Millîye Liderlerinin Düzenli Orduya Karşı Çıkışı | Ethem Bey ve Demirci Mehmet Efe gibi bazı Kuvâ-yı Millîye liderleri, düzenli orduya katılmak istemedikleri ve kişisel çıkarları nedeniyle devlet otoritesi altına girmekten kaçındıkları için ayaklandılar. |
| Dış Güçlerin Emelleri | İtilaf Devletleri'nin, özellikle İngilizlerin Anadolu ve Boğazlar üzerindeki emelleri. |
Ayaklanmalar, çıkış nedenleri ve arkasındaki güçler dikkate alınarak genellikle dört ana başlıkta incelenir:| Ayaklanma Türü | Örnekler | Yorum ve Dikkat |
| 1. Doğrudan İstanbul Hükûmeti Tarafından Çıkarılanlar | Anzavur İsyanı, Kuvâ-yı İnzibatiye (Halifelik Ordusu) | İstanbul Hükûmeti’nin doğrudan otoritesini koruma çabasıdır. Kuvâ-yı İnzibatiye (Halifelik Ordusu), hilafete bağlılık propagandasıyla çıkarılmıştır. |
| 2. İstanbul Hük. ve İtilaf Dev. İş Birliğiyle Çıkarılanlar | Bolu, Düzce, Hendek, Adapazarı, Bozkır, Çapanoğlu, Ali Batı, Çopur Musa, Milli Aşireti, Koçgiri, Cemil Çeto | Bu isyanlar yurdun birçok bölgesine yayıldı. İç ve dış güçlerin ittifak yaparak Millî Mücadele’yi hedef aldığını gösterir. Bunlar büyük oranda Kuvayımilliye birlikleri tarafından önlenmiştir. |
| 3. Kuvâ-yı Millîye Liderleri Tarafından Çıkarılanlar | Ethem Bey, Demirci Mehmet Efe | Bu liderlerin ayaklanmasının temel nedeni, düzenli orduya katılmak istememeleri ve başına buyruk hareket etme istekleridir. Bu durum, düzenli orduya geçişin zorunluluğunu gösterir. |
| 4. Azınlıklar Tarafından Çıkarılanlar | Pontus Ayaklanması, Ermeni Ayaklanmaları | Azınlıkların amacı, İtilaf Devletleri desteğiyle Anadolu’da bağımsız devlet kurmaktı. Pontus isyanı Merkez Ordusu, Ermeni isyanı ise Doğu Cephesi'ndeki düzenli ordu birlikleri tarafından bastırıldı. |
Büyük Millet Meclisi, otoritesini sağlamak ve ayaklanmaları bastırmak için çeşitli alanlarda tedbirler aldı.
Tedbir | Alan | Yorum ve Önemi (Hukuki/Siyasi Çıkarım) |
Hıyanet-i Vataniye (Vatana İhanet) Kanunu'nun Çıkarılması (29 Nisan 1920) | Hukuki (Yasama) | Meclis, bu kanun ile kendisine karşı çıkanları vatan haini sayıp cezalandıracağını ilan etti. Bu durum, BMM’nin yasama yetkisini kullandığını ve otoritesini hukuki yollarla sağlamayı amaçladığını gösterir. |
İstiklal Mahkemelerinin Kurulması | Hukuki (Yargı) | Ayaklananları yargılamak amacıyla kuruldu. Milletvekillerinin bu mahkemelerde görev alması, BMM'nin yargı yetkisini kullandığını ve yargının işleyişini hızlandırmayı amaçladığını gösterir. |
Ankara Müftüsü Rıfat (Börekçi) Efendi ve 150 Müftünün Fetvası | Dinî | Osmanlı Hükûmeti'nin fetvasına karşılık, Millî Mücadele'yi destekleyen karşı fetva yayınlanarak dinî alanda tedbir alındı. Halkın dinî duygularının istismar edilmesini engellemek amaçlanmıştır. |
Anadolu Ajansı ve Hâkimiyet-i Millîye Gazetesi'nden Yararlanılması | İletişim (Basın Yayın) | Halkı doğru bilinçlendirmek ve olumsuz propagandaları engellemek için basın yolu kullanıldı. Bu, kamuoyu oluşturulmak istendiğinin kanıtıdır. |
İstanbul Hükûmeti ile İlişkilerin Kesilmesi | Siyasi | Millî Mücadele'ye karşı çıkan İstanbul Hükûmeti'nin otoritesini tamamen reddetme ve BMM'nin egemenliğini ilan etme adımıdır. |
Nasihat Heyetlerinin Oluşturulması | İkna/İletişim | Ayaklanmaları karşılıklı konuşma ve ikna yöntemiyle sona erdirmek amacıyla heyetler oluşturuldu. |
ÖNEMLİ UYARI: Hukuk Devleti Anlayışı ve Güçler BirliğiBMM'nin isyanları bastırırken kullandığı yöntemler, hukuk devleti ilkesine bağlı olduğunu gösterir. Mustafa Kemal Paşa, kanunsuz teklifleri reddederek vatandaşın ancak mahkeme kararıyla cezalandırılacağını vurgulamıştır.
Ancak bu dönemde BMM'nin;
1. Hıyanet-i Vataniye Kanunu'nu çıkarması (Yasama yetkisi).
2. İstiklal Mahkemeleri'ni kurması ve burada milletvekillerinin görev alması (Yargı yetkisi).
3. Çıkardığı kanunları uygulaması (Yürütme yetkisi).
Bu üç yetkinin (Yasama, Yürütme, Yargı) Meclis'te toplanması, o dönemin olağanüstü şartlarından dolayı Güçler Birliği ilkesinin uygulandığını gösterir. Bu durum, BMM’nin egemen devlet anlayışına uygun hareket ettiğini de kanıtlar.
DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN SONUÇLARAyaklanmalar, Millî Mücadele üzerinde ciddi olumsuzluklar yaratsa da, sonunda BMM'nin otoritesini sağlamlaştırdı.
Alan | Olumsuz Sonuçlar | Olumlu Sonuç (Nihai) |
Siyasi/Askeri | Millî Mücadele sürecinin uzamasına ve düşmanın (Yunan güçleri dahil) yurttan atılmasının gecikmesine neden oldu. Düzenli ordunun kurulması bir süre gecikti. | BMM otoritesi güçlendi ve meclis, Anadolu'da tek hâkim güç hâline geldi. |
İktisadi/Sosyal | Millî kuvvetlere zaman, insan, silah ve malzeme kaybettirdi. Millî birlik ve beraberliğin sağlanmasında, sosyal hayatta derin yaralar açtı (kardeş kanı döküldü). | Ayaklanmaların bastırılması, düzenli orduya geçişi hızlandırdı. |
Coğrafi | Ayaklanmalardan yararlanan işgal güçleri Anadolu’nun içlerine kadar ilerlediler. | BMM, coğrafi olarak tüm otoritesini yurt geneline yaymayı başardı. |
Özet Sonuç: Tüm zorluklara rağmen ayaklanmaların bastırılması, BMM'nin kurumsal varlığını koruduğunu ve Millî Mücadele hareketinin devamını sağladığını gösterir.
