Sosyal Bilgiler Sözlüğü

A

Açık Havza : Sularını denize ulaştırabilen havzalara denir

Açık Piyasa İşlemi: Merkez Bankası’nın para değerinde kararlılık sağlamak amacı ile giriştiği piyasa işlemleridir.

Açısal Hız : Dairesel hareket yapan Dünya üzerindeki bir noktanın birim zamanda oluşturduğu dönüş açısıdır.

Adaptasyon: Organizma ile çevre arasındaki etkileşim sürecine denir.

Ağıl :  Hayvanların barındığı, çevresi taş veya ahşap ile çevrili yerlere ağıl adı verilmektedir.

Akarsu : Belirli bir kaynaktan doğan, yağmur ve kar suları ile beslenen ve arazinin eğimine göre akıp giden sulara akarsu denir.

Akarsu Akımı (Debisi) : Akarsuyun herhangi bir kesitinden birim zamanda geçen su miktarına (m3) akım veya debi denir

Akarsu Rejimi : Akarsuyun akımının yıl içerisinde gösterdiği değişmelere rejim ya da akım düzeni denir.

Alizeler : 30° enlemlerinden  Ekvator’a  doğru esen rüzgarlardır. Dünya’nın ekseni çevresindeki hareketi nedeniyle sapmaya uğrayarak, Kuzey Yarım Küre’de kuzeydoğudan, Güney Yarım Küre’de güneydoğudan eserler. En düzenli ve sürekli esen rüzgarlardır.

Altimetre :  Madeni barometrelerin bir çeşididir. Yükseldikçe basıncın azalması kuralına dayanılarak, yüksekliklerin ölçülmesi amacıyla yapılmıştır.

Ana yön : Güneşin doğduğu taraf doğuyu, battığı taraf batıyı gösterir. Bunları dik kesen yönler, kuzeyi ve güneyi gösterir. Bunlara ana yönler denir.

Andezit :  Eflatun, mor, pembemsi renkli dış püskürük bir taştır. Ankara taşı da denir.

Anemometre (rüzgar ölçer) : Rüzgarın hızını ölçmeden kullanılan alet.

Aneroid  Barometre :  Madeni barometredir. Cıvalı barometrelerin kullanım alanının sınırlı olması ve taşıma zorluğu nedeniyle geliştirilmiştir.

Aphel :  Günöte.

Araziden Yararlanma Haritaları : Bir bölgede arazinin nasıl kullanıldığını gösteren haritalardır. Bu haritalar yardımıyla ekili-dikili alanların, çayır ve mera alanlarının, orman alanlarının, bölünüşü ile kayalık, bataklık gibi kullanılmayan alanlar hakkında bilgi edinilir.

Arbitraj: Kısa dönemli fonların yatırıldığı alandan alınıp başka bir alana kaydırılmasıdır.

 

Artezyen :  Basınçlı yeraltı sularıdır. İki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabaka içinde bulunan sulardır.

Atmosfer : Dünya’yı çepeçevre saran gaz örtüsüne atmosfer denir.

Atmosfer Basıncı : Atmosferi oluşturan gazların belli bir ağırlığı vardır. Gazların yeryüzündeki cisimler üzerine uyguladığı basınca atmosfer basıncı denir.

Atıl Para: Para piyasasının dışına çıkarak kullanılmayan paradır.

Ay’ın evreleri : Ay Güneş’ten aldığı ışınları yansıttığından ve Dünya’nın etrafındaki hareketinden dolayı farklı şekillerde görülmektedir. Ay’ın değişik şekillerde görülmesine Ay’ın evreleri denir.

Aysberg (Buz dağı) : Buzullardan kopup, denize kadar ulaşan kalın buzul parçaları deniz içinde ilerlemeye devam eder. Yüzlerce metre kalınlıkta ve kilometrelerce uzunluktaki bu buz dağlarına aysberg denir.

Ay tutulması : Dünya, Güneş ile Ay arasına girerek, Ay’ın bütününü veya bir bölümünü gölgelerse ay tutulması meydana gelir.

B

Bağıl Nem:Havanın içerisinde bulunan nem miktarının, havanın kapasitesine oranıdır.

Bağımsızlık: Kendi kararlarını verebilen, özgür düşünebilen ve herhangi bir yere herhangi bir kişiye bağlı olmama durumu.

Bakı: Türkiye’de dağların güneşe bakan yüzü yani aydınlık olan tarafıdır yani ülkemizde güney taraf.

Balbal: Eski Türklerde ölen bir kişinin sağlığında öldürdüğü insan sayısı kadar mezarının üzerine dikilen taş veya ağaçtan yapılmış insan şeklindeki heykeller.

Barış: İnsanların birbirlerinden çıkar sağlamadığı, birbirleriyle herhangi bir türden savaşmadığı durum.

Batınilik: Hadislerin açıkça anlaşılan anlamı dışında herkes tarafından anlaşılmayan anlamlarının da bulunduğunu ileri süren ekol.

Bayındırlık: Gelişmesi için, hayat şartlarına uygun duruma getirilmesi için üzerinde çalışılan yerdir.

Beceri: Öğrencilerin öğrenme süreci içerisinde kazanılması, geliştirilmesi ve yaşama aktarılması tasarlanan kabiliyetler, bilgi, gerektiren ve performans içeren karmaşık bir eylemdir.

Bedesten:Kapalı çarşı demektir.

Belge: Kağıt, parşöment, papirus, sesli ve görüntülü materyaller, dataların kayıtlı olduğu vcd, dvd, hard disk vs. bunlardan sayılabilir. Bir harita, kitap, eski para, pul, kaset, disk bir belgenin parçası olabilir. Kısacası Üzerinde her türlü bilginin kayıtlı olduğu nesne ya da maddeler.

Belde: Köyden büyük ve ilçelerden küçük, kasaba da denilen yönetim birimidir.

Belediye: Üyeleri halk tarafından seçilen ve il ilçelerde denetleme ve bulunduğu yerin düzenini sağlayan idari birim.

Berat: Osmanlı’ da bir kimseye verilen nişan, rütbe veya toprak imtiyazını gösteren belge.

Bilanço: Bir şirketin dönemsel faaliyetleri sonucu, dönem sonunda hazırladıkları (örnek: 31 Mart, 30 Haziran, 30 Eylül ve 31 Aralık) ve yayınladıkları tablolardır. Şirketin portresini çizen bu tablolar muhasebe dilinde “t tablosu” olarak adlandırılır.

Bilgi: İnsan aklının erebileceği, olgu, gerçek, ilkeler bütünüdür.

Bilim: Evren üzerinde her şeyin incelenmesi sonucu ortaya çıkar.

Birun:Osmanlı devletinde yönetici kadronun bulunduğu devletin resmi işlerinin görüşüldüğü kısımdır.

Birlik: Her türlü dayanışma içinde olunan gruptur.

Bodun: Türklerde boyların bir araya gelmesiyle oluşan boylar birliği.

Bora: Yugoslavya’nın iç kesimlerinden Adriyatik Denizi kıyılarına esen soğuk rüzgarlardır.

Borsa: Sermaye Borsaları, menkul kıymetlerin ticaretinin yapıldığı kurumsal piyasalardır. Bir piyasadır, çünkü menkul kıymetlerin ticaretinin yapıldığı yerlerdir. Kurumsaldır kendine özgü kuralları ve standartları vardır.

Borsaya Kote Olmak: Borsanın izniyle halka arz edilecek hisse senetlerinin, borsaya kaydedilmesidir. Kote ettirilmemiş senetlerin ticareti olanaklı değildir. Kote olmuş senet, ilgili borsada tanındığını ve alım/satımının yapılmasına izin verildiği anlamına gelir.

Bostancı Ocağı: Padişaha ait bağı bahçeyi düzeltmekle görevli birimdir.

Boş Zaman: Günlük yaşamımızda yapmamız gerekeni yaptıktan sonra kalan zaman dilimidir.

Boy: Urugların birleşmesiyle oluşan yapı.

Boylam: Meridyen ve boylam aynı anlamda kullanılır. Fakat meridyen çizgi adı, boylam ise çizginin başlangıç meridyenine olan uzaklığının açısal değeridir.

Bozkır: Yarı kurak ve kurak bölgelerde, ilkbahar yağmurlarıyla yeşerip yazın sararan  ot ve çalılıklardan oluşan bitki örtüsü.

Bolşevizm: 1917 devrimini gerçekleştiren lenin ve arkadaşlarının marksizm görüşlerinden yola çıkarak oluşturdukları anlayış.

Bölge: Özellikleri bakımından çevresiyle farklılık gösteren kendi alanında benzer yanları olan birimdir.

Böz: Uygurlarda ödeme aracı olarak kullanılan mühürlenmiş kumaş.

Bütçe: Devlet ve öteki kuruluş veya toplulukların belirli bir dönem içindeki gelir ve giderlerinin tümüdür

Büyüme: Ülke ekonomisinde işgücünün çoğalması, üretim araçları ve GSMH’nin artması vb. genel verilerin yükselmesidir.

Butlan: Hukukun aradığı şartları eksiksiz yapmak, hukuka rağmen, zorlayarak iş yaptırmak.

Bucak:İlçelerin, bir müdürle yönetilen bölümlerinden her biri.

Buzul Gölleri: Buzullaşma döneminde buzulların aşındırmasıyla oluşan çanaklardaki göllerdir.

      

C-Ç

       Cari Kur: Gerçek kur. Döviz piyasasında günlük olarak döviz alım, satım işlemleriyle oluşur.

Ceza: Suç eylemini gerçekleştiren kişinin özgürlüğünün sınırlandırılmasıdır.

Coğrafi Konum: Dünya üzerinde herhangi bir bölgenin bulunduğu yere o bölgenin coğrafi konumu denir.

Coğrafya: Yer bilimidir.

Cizye: Müslüman olmayıp ve askerlik görevlerini yerine getirmeyenlerden alınan baş vergisidir.

Çay: Derelerin birleşmesiyle oluşan akarsulara çay denir.

Çekirdek : Dünya’nın yoğunluk ve ağırlık bakımından en ağır elementlerin bulunduğu bölümüdür.

Çığ : Büyük kar yığınlarının yamaç boyunca hareket etmesine çığ denir.

Çiy : Havanın açık ve durgun olduğu gecelerde, havadaki su buharının soğuk cisimler üzerinde su damlacıkları biçiminde yoğunlaşmasıdır. İlkbahar ve yaz aylarında görülür.

Çizgi (grafik) Ölçek : Haritalardaki küçültme oranını çizgi grafiği üzerinde gösteren ölçek türüdür. Kesir ölçeğe göre düzenlenir ve santimetre (cm)’nin üstündeki tüm uzunluk birimleri kullanılır.

Çizgisel Hız : Dairesel hareket yapan Yerküre üzerindeki bir noktanın birim zamanda eksen üzerindeki yer değiştirme hızıdır. Çizgisel hız, dünyanın küreselliği nedeniyle Ekvator’da en fazladır, kutuplara doğru azalır.

Çökme Dolini : Yeraltında bulunan mağara sistemlerinin tavanlarının incelerek çökmesi ile oluşan karstik şekillerdir. Çökme dolinleri, derinliklerinin fazla oluşu, yamaçlarının eğimli oluşu ve tabanlarındaki iri bloklar halinde maddeler bulunması nedeniyle erime dolinlerinden kolayca ayırtedilirler.

 

D

Dağ : Çevresine göre yüksek olan inişli çıkışlı yer şekilleridir.

Dağ Oluşumu : Orojenez.

Dalgalar : Rüzgarlar nedeniyle deniz yüzeyi pürüzlenir ve sürekli biçim değiştirir. Deniz yüzeyinin salınım hareketine dalgalanma deniz yüzeyinde beliren pürüze dalga denir.

Dam : Köy ailelerinin geçici bir süre için yararlandıkları yerleşme biçimidir. Bölge köy yerleşmelerinde bir kısım aileler, birkaç aylık süre için köylerinden ayrılarak, kendi bahçe, tarla ve otlaklarındaki damlarda oturduktan sonra, tekrar köylerine dönerler.

Debi :Akarsu Akımı.

Delta : Akarsuların denize ulaştıkları yerlerde taşıdıkları maddeleri biriktirmesiyle oluşan üçgen biçimli alüvyal ovalardır.

Deniz : Okyanusların kıta içlerine doğru uzanan kollarına deniz denir. Denizler okyanuslarla bağlantılarına göre ikiye ayrılır.

Deflasyon:  Enflasyonun tersi. Genel fiyat düzeyleri düşerken ulusal gelir, üretim ve istihdamın da düşmesidir.

DEVLET: Belli bir ülke üzerinde yerleşmiş, zorlayıcı yetkiye sahip bir üstün iktidar tarafından yönetilen bir insan topluluğunun meydana getirdiği siyasal kuruluştur.

Dil: Düşüncelerin sözlü ya da yazılı ifade ediliş biçimidir.

Din:  İnsanların inanış biçimine denir.

 

 Dış Borçlanma: Ülkenin kaynaklarına ek bir kaynak sağlamak, döviz olarak yeni ödeme gücü elde etmek gibi amaçlarla ülke dışındaki yabancı hükümet ya da finans kuruluşlarından karşılıklı ya da karşılıksız geri ödemeli kaynak bulunmasıdır.

Dış Denge: Bir ekonominin dışalım ve dışsatım sonucunda ödemeler bilançosunun açık verip vermemesidir.

Direnç noktası: Borsada, belli bir süreç içinde sürekli bir fiyat artışının yoğun satışlar sonucu durdurulduğu fiyat seviyesini ifade eder.

       Döviz: Ulusal para dışındaki tüm yabancı paralar ve bu para cinsinden değer taşıyan menkul değerlere verilen isimdir.

Döviz Borsası: Döviz arz edenlerle döviz talep edenlerin karşılaştıkları, ulusal paraların birbirlerine çevrildikleri standartlaştırılmış piyasalar.

       Döviz Kuru: Yabancı paraların ulusal para cinsinden fiyatıdır.

Döviz Tevdiat Hesabı: Yurtiçi ve yurtdışında yerlesik kişilerin, ticari bankalarda açmış oldukları yabancı para cinsinden mevduata verilen isimdir.

Dünya Bankası: Bretton-Woods Sistemi’nin ortaya çıkardığı Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası’dır. Azgelişmiş ülkelerin kalkınması amacıyla borç para vermek ve sermaye yatırımlarını kolaylaştırmak için kurulmuştur.

      

E

 

Ekliptik: Dünya’nın yörüngesinden geçtiği varsayılan düzleme Ekliptik veya Yörünge Düzlemi denir.

Ekonomi Haritaları : Dünya’nın bütününün ya da bir bölümünün ekonomik özelliklerini gösteren haritalardır. Bu haritalar yardımıyla endüstri kuruluşlarının türü, sayısı, dağılışı, çalışanların sayısı hakkında bilgi edinilir.

Eksosfer (Jeokronyum) : Atmosferin en üst tabakasıdır.

Enflasyon: Günlük deyimde “genel fiyat seviyesindeki yükselme eğilimi” olarak bilinir, ekonomide eğilimin nasıl hesaplanacağı yönünde tartışılmaktadır. Enflasyon, talep, maliyet, ılımlı ve hiper olarak dörde ayrılabilir.

Enlem : Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın başlangıç paraleli olan Ekvator’a uzaklığının açısal değeridir.

Epirojenez : Karaların toptan alçalması ya da yükselmesi olayına epirojenez denir.

Erozyon : Toprak örtüsünün, akarsuların, rüzgarların ve buzulların etkisiyle süpürülmesine erozyon denir.

Erime Dolini : Kalker yüzeyler üzerinde, yağış sularının eritmesiyle oluşan karstik şekildir.

Eş Aralık : İzohips Aralığı.

Eş yükselti Eğrisi : İzohips Eğrisi.

Etezien : Balkan Yarımadası’ndan Kuzey Ege kıyılarına doğru esen soğuk rüzgarlardır.

 

F

 

Falez (Yalıyar) : Dalgalar aşındırma yaparken önce çarptıkları kıyı boyunca bir çentik açar. Buna dalga oyuğu denir. Dalga oyukları derinleştikçe üzerindeki kütleler kopar ve düşer. Böylece kıyı boyunca diklikler oluşur. Bu dikliklere falez ya da yalıyar adı verilir. Türkiye’de, Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında güzel falez örnekleri görülmektedir.

Faiz: Ödünç alınan belirli bir fonun kullanma bedelidir.

 

Fay : Yerkabuğu hareketleri sırasında şiddetli yan basınç ve gerilme kuvvetleriyle blokların birbirine göre yer değiştirmesine fay denir.

Fay açısı : Dikey düzlem ile fay düzlemin yaptığı açıya fay açısı denir.

Fay aynası : Fay oluşumu sırasında yükselen ve alçalan blok arasındaki yüzey kayma ve sürtünme nedeniyle çizilir., cilalanır. Parlak görünen bu yüzeye fay aynası denir

Filat : Kiltaşının (şist) yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması yani metamorfize olması sonucu oluşur.

Fiziki Haritalar : Yeryüzünün kabartı ve çukurluklarını gösteren orta ya da büyük ölçekli haritalardır. Fiziki haritalar hazırlanırken eş yükselti ve eş derinlik eğrileri geniş aralıklarla geçirilir. Bu aralıklar çeşitli renklerle boyanır. Yükseltiler genellikle yeşil, sarı ve kahverenginin çeşitli tonları ile, derinlikler ise açıktan koyuya mavi rengin tonları ile gösterilir.

Fosil : Jeolojik devirler boyunca yaşamış canlıların taşlamış kalıntılarına fosil denir.

G

 

 

Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH): Bir ulusal ekonomide belirli bir dönem içinde (genellikle bir takvim yılında), Galaksi : Yıldız kümesine galaksi denir.

Galeri Ormanları : Savanlardaki, küçük akarsu boylarında görülen, çoğunlukla 50-100 m genişliğinde, bir akarsu ağı biçiminde uzanan ve sürekli yeşil kalabilen nemli ormanlardır. Galeri ormanları olarak adlandırılmalarının nedeni, ağaçların, akarsuyun üstünü bir galeri şeklinde kapatmasıdır.

Gayzer : Volkanik yörelerde yeraltındaki sıcak suyun belirli aralıklarla fışkırması ile oluşan kaynaklardır.

Geçit : Dağlık yerlerin ulaşıma imkan veren bölümlerine geçit denir.

Gel – Git : Ay’ın ve Güneş’in çekim gücünün etkisiyle Dünya’daki su kütlelerinin alçalması ve yükselmesi olayıdır. Ancak Ay, Dünya’ya en yakın gök cismi olduğundan gel git olayında daha etkilidir. Bir yerdeki gel-git, gün içinde 2 kabarma 2 çekilme biçiminde 6 saatte bir gerçekleşir. Bu seviye değişmelerinde her gün bir önceki güne göre 50 dakikalık bir gecikme olur. Çünkü ay, Dünya’nın çevresindeki dönüşünü 24 saat 50 dakikada tamamlamaktadır.

Gezegen : Güneş etrafında dönen büyük gök cisimlerine gezegen denir.

Gnays : Granitin yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması yani metamorfize olması sonucu oluşur.

Göçler : Nüfusun geçici veya sürekli olarak yer değiştirmesidir. Eğer değiştirilen yer ülke içinde olursa buna iç göç denir. Göçler, hızlı nüfus artışının doğal bir sonucudur. Bir bölgedeki nüfusun, artmasında veya azalmasında göçlerin büyük etkisi vardır.

Göktaşı : Yeryüzüne düşen meteor veya parçalarına göktaşı adı verilir.

Göl : Karalar üzerindeki çukur alanlarda birikmiş ve belirli bir akıntısı olmayan durgun su kütlelerine göl denir. Göller tek tek bulundukları gibi yan yana birden fazla da bulunabilirler. Göllerin yan yana bulundukları bölgelere göller yöresi denir.

Grafik Ölçek : Çizgi ölçek.

Granit : İç püskürük bir taştır. Kuvars, mika ve feldspat mineralleri içerir. Taneli olması nedeniyle mineralleri kolayca görülür. Çatlağı çok olan granit kolayca dağılır, oluşan kuma arena denir.

Günberi (Perihel) : Dünya’nın, Güneş’e en çok yaklaşıp, yörüngede en hızlı döndüğü gündür. Dünya Günberi konumuna 3 Ocak’ta gelir.

Güneş Enerjisi : Güneş’in yapısındaki hidrojen atomlarının helyuma dönüşmesi sırasında, enerji açığa çıkar. Buna güneş enerjisi denir.

Güneş Tutulması : Ay, Dünya ile Güneş arasına girdiğinde Dünya’nın bazı yerleri güneş ışığı alamaz. Bu duruma Güneş tutulması denir.

Günöte (Aphel) : Dünya’nın, Güneş’ten en çok uzaklaştığı, yörüngede en yavaş döndüğü gündür. Dünya Günöte konumuna 4 Temmuz’da gelir.

H

Harita : Dünya’nın bütününün ya da bir bölümünün kuşbakışı görünümünün belli bir oranda küçültülerek düzleme aktarılmış şekline harita denir.

Harita Anahtarı (Lejant) : Haritada kullanılan özel işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren bölümdür. Her haritanın kullanım amacına göre farklı işaretler kullanılır.

Harita Ölçeği : Harita üzerinde belli iki nokta arasındaki uzunluğun, yeryüzündeki aynı noktalar arasındaki uzunluğa oranıdır.Diğer bir deyişle, gerçek uzunlukları harita üzerine aktarırken kullanılan küçültme oranıdır.

Heyelan : Toprağın, taşların ve tabakaların bulundukları yerlerden aşağılara doğru kayması ya da düşmesine toprak kayması ve göçmesi denir. Ülkemizde bu olayların tümüne birden heyelan adı verilir. Yerçekimi, yamaç zemin yapısı, eğim ve yağış koşulları heyelana neden olan etmenlerdir.

Hidrografya Haritaları : Bir bölgenin su potansiyeli (akarsular, göller, yeraltı suları, kaynaklar) hakkında bilgi veren haritalardır. Bu haritalar yardımıyla akarsuların drenaj tipi, akım miktarı, kanallar, göl sularının özellikleri, yeraltı sularının türü, kaynakların türü sayısı ve verimlilik derecesi hakkında bilgi edinilir.

Hidroloji : Suyun özelliklerini inceleyen bilim dalına hidroloji denir.

Hipsografik Eğri : Yeryüzünün yükseklik ve derinlik basamaklarını gösteren eğridir.üretilen mal ve hizmet değerlerinin toplamıdır.

 

I-İ

IMF (Uluslararası Para Fonu): Uluslararası ticaretin gelişmesi, tam istihdam, gelişim hızının artırılması, sabit kur sisteminin gerçekleşmesi, kurlarda kararlılığın sağlanması, tek yönlü devalüasyonu önlemek ve ödemeler dengesi sorunlarını çözmek, kredi sağlamak gibi çok amaçlı kurulmuş bir örgüttür.

Irmak : Çayların birleşmesiyle oluşan akarsulara ırmak denir.

Işıma : Yeryüzü kazandığı enerjinin bir bölümünü atmosfere geri verir. Buna yer ışıması denir. Güneş ışınlarının yeryüzüne ulaşamadığı saatlerde (gece) ve güneş ışınlarının yere değme açılarının küçüldüğü aylarda yer ışıması artar.

 İç Borçlar: Hükümetin ülke sınırları içinde kişi ve kurumlara ulusal para cinsinden borçlanmasıdır. Bu borçlanmanın iktisadi niteliği, satın alma gücünün özel ve kamusal kesimler arasında el değiştirmesidir.

İç Deniz : Okyanuslara boğazlar aracılığıyla bağlanan kara içlerine sokulmuş denizlere denir.(Örnek : Akdeniz, Kızıldeniz,Karadeniz, Marmara Denizi)

İklim : Geniş bir bölge içinde ve uzun yıllar boyunca değişmeyen ortalama hava koşullarına iklim denir.

İkta: Bir kişinin mülkiyetinde olmayıp devlete ait olan toprakların vergilerinin veya gelirlerinin asker veya sivil erkana hizmet ve maaşlarına karşılık verilmesi.

İktisat: Ekonomi bilimidir.

İktidar:Bir ülkedeki siyasi partilerden seçim sonucu ülke yönetimini eline geçirmiş siyasi parti.

İlçe: İllerin içerisinde en büyük yerleşim yerlerinin sınırlandırılarak yönetim bölgelerine ayrılması.

İletişim: Karşısındaki kişiyle anlaşabilmek için kullanılan sözsel veya jest mimik hareketleri.

İlmiye: Toplumsal düzeni sağlamak için oluşturulan eğitimli sınıftır. Kadı, kazasker vs. bu gruba girer.

İmaret: Yoksullara yiyecek dağıtmak için kurulan hayır kurumları.

İndirgenmiş Sıcaklık :Yükseltinin sıcaklık üzerindeki etkisinin kaldırılarak oluşturulması esasına dayanır.

İntihar: Sonucunun ölümle sonlandığı eylemdir..

İnklap:Toplum düzenini ve yapısını daha iyi duruma getirmek için yapılan köklü değişiklik, iyileştirme.

İthalat: Başka bir ülkenin üretmiş olduğu malın satın alınmasıdır.

İskan:Bir yeri ele geçirdikten sonra kendi kültürünü o bölgeye yaymak amaçlı yapılan yerleştirme işidir.

K

 

Kalker (Kireçtaşı) : Deniz ve okyanus havzalarında, erimiş halde bulunan kirecin çökelmesi ve taşlaşması sonucu oluşan taştır.

Kamu Gelirleri: Devletin kamu harcamalarını karşılamak amacıyla vergi, harç, resim, para cezaları, mülk-teşebbüs gelirleri, borçlanmalar, yardım-bağış, devalüasyondan doğan fark gibi gelirlerden oluşur.

Kamu Giderleri: Geniş anlamda, devlet ve diğer kamu kuruluşlarının bütçe ödemeleri ile Kamu İktisadi Teşebbüsler (KİT), sosyal sigorta ödemeleri, vergi muaflık ve istisnaları ve özel kişilere yapılan teşvikleri içerir.

Kambiyo: Para ya da para yerine geçen belgelerin değiştirilmelerine özgü olan işlemlerdir. Para alım ve satımı ile ilgili işlemleri kapsar.

Kapalı Havza : Sularını denize ulaştıramayan havzalara kapalı havza denir.

Kapitalizasyon: Herhangi bir işletmenin birikmis yedek akçe ve karının sermaye artırımında kullanılmasına denir.

Kar: Toplam hasılattan toplam maliyetin düsmesi ile elde edilen değerdir

Kâr Transferi: Türkiye’de yatırım yapmış olan yabancıların söz konusu yatırımlardan elde ettikleri gelirlerin yurtdışındaki şirketlerine aktarmasıdır.

Kara para: Yasal işlerden elde edilmemiş veya vergisi ödenmemiş paraya denir.

Karayel : Türkiye’ye kuzeybatıdan esen soğuk rüzgarlardır. Kışın kar yağışlarına, yazın sağanak yağışlara neden olur.

Karstik Göller : Eriyebilen kayaçların bulunduğu yerlerde oluşan göllerdir.

Kaynak : Yeraltı sularının kendiliğinden yeryüzüne çıktığı yere kaynak denir. Türkiye’de kaynaklara pınar, eşme, bulak ve göze gibi adlar da verilir.

 Kayıt Dışı Ekonomi: Devletten gizlenen, kayda geçirilmeyen/geçirilemeyen ve bu sebeple denetlenemeyen faaliyetler olarak tanımlanabilir. Enformel ekonomi, illegal ekonomi, gayri resmi ekonomi, gizli ekonomi diye de adlandırılır.

Konsolidasyon: Uluslararası borç işlemlerinde bankaların ya da direkt olarak borçlu olan ülkenin, vadesi gelen bir borcun daha uzun süreli bir vadeye uzatılması işlemidir.

Konvertibilite: Ulusal paranın, dış ticaret gereksinimlerinin karşılanmasında, resmi bir rakamın ya da yasanın iznine gerek kalmaksızın bir başka bir ulusal paraya dönüştürülmesi ve uluslararası mübadele aracı olarak kulanılabilmesidir.

Kumsal : Kıyılarda dalga ve akıntıların taşıdıkları maddeleri biriktirmesi ile oluşan alanlara kumsal denir. Girintili-çıkıntılı bir kıyıda dalgalar, denize çıkıntı yapan dik burunlarda aşındırma, buradan kopardıkları maddeleri koy içlerine taşıyarak kumsalların oluşmasını sağlar.

Kumtaşı (Gre) : Kum tanelerinin doğal bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşan fiziksel tortul bir taştır.

Kumullar : Rüzgarların taşıdığı kumların çökelmesiyle kumullar oluşur. Gevşek yapıya sahip olan kumullar sürekli yer değiştirmektedirler. Orta Asya çöllerinde oluşan hilal biçimli kumullara ise barkan adı verilir.

Kuraklık Sınırı : Bir bölgenin sıcaklık ve nem koşulları tarım ürünlerini, sulamaya duyulan gereksinimi etkilemektedir.Yaz kuraklığının belirgin olduğu bir yerde sulamaya duyulan gereksinim fazladır. Buna kuraklık sınırı denir.

Kuyu suları : Kuyular açılarak yeraltından çıkarılan sulara kuyu suları denir.

Kredi: Belirli miktardaki satın alma gücünün, belirli bir süre için ve geri verilmek üzere bir bedel (genellikle faiz) karşılığı gerçek ya da tüzelkişilere verilmesidir.

Kurucu Hisse Senedi: Kurucu hisse senetleri, şirket kurucularına ya da şirket açısından önem arz eden şahıslara genellikle bedelsiz olarak verilen, oy hakkından yoksun ve sadece temettü hakkı olan bir “adi senet”.

Kurumsal Yatırımcı: Bireysel yatırımlardan farklı olarak yatırım fonları, yatırım ortaklıkları, sigorta şirketleri, sosyal güvenlik kuruluşları, özel emeklilik fonları, vakıflar, sendikalar ve benzeri kurumlarca yapılan yatırımlardır.

L

 

Lapya: Kalkerli yamaçlarda yağmur ve kar sularının yüzeyi eriterek açtıkları küçük oluklardır

Lav: Volkanlardan çıkarak yeryüzüne kadar ulaşan eriyik haldeki malzemeye lav denir.

Lejant : Harita Anahtarı.

Litosfer : Taşküre.

Liman:  Gemilerin denizlerde kıyıya yanaşarak durması.

Lot: Borsada 1.000 adet hisse senedi bir araya gelerek de birer lotu oluşturur. Böylece 1 lot senet miktarı, şirketin 1.000.000 liralık sermayesini temsil etmektedir ve İMKB’de işlemlere konu birimi teşkil etmektedir.

 

 

M

Maar: Volkanik arazilerde gazların basıncı ile üstteki kütlenin patlaması sonucu oluşan çukurluklardır.

Maden: İnsan faaliyetlerinin dışında kendi kendini sürekli olarak yeniden yaratan ve değiştiren güç, canlı ve cansız maddelerden oluşan varlığın hepsi, tabiat.

Maden Rezervi: Madenlerin yer altında bulunan toplam miktarı ya da yedek miktarıdır.

Magna Charta: Hükümdarın yetkilerinin ilk kez sınırlandığı anlaşmadır. Magna Carta İngiltere’de parlamentarizmin doğuşunda temel adımlardan birisidir.

Mağara: Kalkerli arazilerde çatlaklar boyunca yer altına sızan suların oluşturduğu büyük boşluklara mağara denir

Mağma: Yer kabuğunun altında bulunan sıcak ve sıvı katmana mağma denir.

Mahkeme: Yasalara uymayan kişilerin cezalandırılma işleminin yapıldığı alandır.

Maki: Sert yapraklı, kuraklığa dayanıklı, her mevsim yeşil, bodur ağaçlardan oluşan bitki topluluğuna denir.

Matbaa: Kitap, dergi gibi yayınların seri üretimi.

Matematik Konum: Bir yerin başlangıç paraleli ve başlangıç meridyenine göre konumuna denir.

Medrese: Bugün ki anlamıyla üniversite düzeyinde eğitim veren kurumdur.

Medya Okuryazarlığı: Yazılı ve yazılı olmayan kaynaklara ulaşıp bunları anlayabilme, değerlendirebilme yeteneği.

Mekan: Çevrede özel bir yer belirtmedir.

Melik: Selçuklularda hükümdarın erkek çocuklarına verilen ad.

Menderes: Akarsu yataklarında eğimin azaldığı kesimlerde oluşan kıvrımlardır.

Mera Hayvancılığı: Mera hayvanların otlatıldığı yer anlamındadır. Bu yerlerde yapılan hayvancılık faaliyetleridir.

Meridyen: Kutup noktalarını birleştiren ve paralelleri dik kesen yarım çemberlere denir.

Mevsim: Mevsim yaklaşık üçer aylık sürelerden oluşan bölümlerdir.

Mevzu Hukuk: Bir ülkede belli bir dönemde yürürlükte olan hukuk kurallarından sadece yazılı olanlara verilen addır.

Mihrap: Cami, mescit vb. yerlerde Kabe yönünü gösteren, duvarda bulunan ve imama ayrılmış olan oyuk veya girintili yer.

Milat: Hz. İsa’nın doğduğu gün.

Millet: Aynı toprak üzerinde yaşayan, aralarında dil, din, ırk biliği olan topluluk.

Milletvekili: Seçimlerle göreve gelen ve kendisini seçen toplumun isteklerini gündeme getirip bunları çözüme kavuşturmayı hedefleyen kişiler.

Milli Egemenlik: Bir ülkede yönetimin ulusun kendi elinde olması.

Milli Kültür: Her devletin kendine has maddi, manevi öğelerini kapsayan bütünüdür.

Milli Mücadele: Ulusun ayakta kalabilmesi için düzenlediği faaliyet.

Minber: Camilerde hutbe okunan merdivenli, yüksekçe yer.

Minyatür:  Çoğunlukla eski yazma kitaplarda görülen, ışık, gölge ve hacim duygusu yansıtılmayan küçük, renkli resim sanatı

Miri Arazi: Mülkiyeti devlete ait olan topraklardır.

Misak-ı Milli: 1920 de Erzurum ve Sivas kongrelerinde kabul edilen milli sınırlar.

Muhtesip: Pazarlarda fiyatların denetlenmesini ve malların kalitesini kontrol eden görevli.

Mukataa: Geliri doğrudan hazineye aktarılan topraklardır.

Mutlak Monarşi: Bir siyasi yapı içerisinde sadece tek kişinin ülkeyi yönetmesi, yönetime tek başına karar vermesidir.

Mutlak Nem: Havanın içerisinde bulunan nem miktarıdır.

Müstevfi: Devletin gelir gider hesaplarına bakan (divan-ı istifa) başkanı.

 

N

Naip: Küçük yaştaki hükümdarlara vekâlet eden, birinin yerine vekil olarak geçen.

Nazır: Osmanlılarda bakan.

Nom: Eski Mısırda yerleşim yeri. Kent, şehir

 

O-Ö

Oligarşi: Siyasal iktidarın birkaç kişilik küçük bir grubun, bir ailenin veya sosyal bir sınıfın elinde bulunduğu yönetim şekli

Osmanlıcılık: Osmanlı imparatorluğu sınırları içinde yaşayan herkesi din, ırk ve mezhep ayrımı gözetmeksizin “Osmanlı” sayma düşüncesi

Öşür: İslam devletlerinde Müslümanlardan alınan toprak vergisi

Özerklik: Bir topluluğun kendisini bazı koşullar altında idare etme hakkı. Genelde ana devlete bağlı fakat kendi kurallarını da uygulayabilme özelliği.

 

P

Pangermanizm: Bütün Germen kavimlerini birleştirme politikası.

Panislamizm: Tüm Müslümanları birleştirme düşüncesi

Panslavizm: Tüm Slavları birleştirme düşüncesi

Pantürkizm: Bütün Türkleri birleştirme düşüncesi

Papa: Katolik Hıristiyanların dini lideri

Papirüs: Eski Mısırda kamıştan yapılan bir tür kâğıt

Para: Mal ve hizmetlerin değişim aracı.

Para Arzı: Para stoku anlamında da kullanılır. Belirli bir anda ekonomide dolanımda bulunan ve para olarak kullanılan araçların toplamıdır.

Para Piyasası: Kısa vadeli fon (kredi) arz ve talebinin karşılaştığı, genellikle merkez bankaları tarafından yönlendirilen piyasalardır.

Para Politikası: Bir ülke ekonomisindeki para arz hacmini değiştirmeye yönelik politikalar bütünüdür. Uygulama yöntemleri arasında Merkez Bankası’nın senetleri nakite çevirdiği açık piyasa müdahalesi, banka işlemleri ve kredi tavanının değiştirilmesi sayılabilir.

Polis: Eski Yunanda kent devletlerine verilen isim.

Portföy: Bir yatırımcının sahip olduğu menkul kıymetlerin tümüne verilen addır.

Protokol: Diplomatik işlerde ve devletlerarası ilişkilerde uygulanan kurallar

 

R      

 

Reel Sektör (Reel Kesim): Ulusal ekonomide tarım, sanayi ve hizmetler ana sektörlerinde üretici ve tüketici konumundaki bireylerin tümünü temsil eden kesimdir. Bu kesimin gerçekleştirdiği tasarruflar finansal kesim tarafından toplanır ve tekrar reel kesime kullandırılır.

Reform: Bir kurumun işleyişini düzeltmek amacıyla getirilen köklü değişiklik

Risk: İstenmeyen sonuçlarla karşılaşma olasılığıdır.

Rönesans: Yeniden doğuş. XVI. yüzyılda İtalyada başlayan, Yunan ve Roma sanatına dönüş hareketi. Bilim Edebiyat, resim ve müzik gibi anlamlarda gelişme ve yenilik yapma

Repo: Bir menkul kıymetin işlem başlangıç valöründe satılıp bitiş valöründe geri alınmasını ifade eder. Repo yapan taraf parayı kullanan taraftır. Açılımı “geri alım vaadiyle satış”tır.

Resmi Tanıma: İki devletin birbirleriyle yazılı ve diplomatik ilişki kurması

Revelüasyon: Bir ülke parasının diğer ülkelerinin paraları karşısında değer kazanması sürecidir.

Rezerv para: Uluslararası mali kuruluşlar ile hükümetlerin ellerinde bulundurdukları altın ve dövize verilen addır.

 

S-Ş

Sabit Döviz: Belirli bir ülkenin ulusal parasının, belli bir parite üzerinden konvertibl (Konvertibilte) bir dövize bağlanarak değerinin ayarlanmasıdır.

Seferberlik: Bir ülkedeki silahlı kuvvetlerin, savaştan barışa geçmeleri için yapılan hazırlık

Siyasal Birlik: Bir ülkede birden fazla siyasi güç odağı varsa siyasal birlik yoktur. Bu güçlerden biri diğerini egemenliği altına alırsa, siyasal parçalanmışlık yerini siyasal birliğe bırakır.

Siyasal Parti: Bir toplumda siyasal iktidarı ele geçirmek amacıyla kurulan örgüt.

Siyasi Olay: Devletlerarasındaki ilişkiler. Bu ilişkiler barışçı yoldan olabileceği gibi savaş yoluyla da gerçekleşebilir. Devletlerarasındaki ilişkilerin barışçı yoldan gerçekleşebilmesi için öncelikle devletlerin birbirlerini tanımaları gereklidir. Savaşlar, antlaşmalar, güç birlikleri gibi kavramlar siyasal olaylardır

Skolâstik Düşünce: Ortaçağ boyunca Katolik kilisesinin egemenliği altında olan, bilime kapalı dine dayalı düşünce. Bu düşünce Rönesans hareketleri ve Hümanizmle sona erdi.

Sosyalizm: Üretim araçlarının kişilerde olmadığı üretim ve bölüşüm araçlarının kamuoyu ya da devlete ait olduğu siyasal sistem.

Sömürgecilik: Bir devletin bir başka ülkeyi işgal ederek yönetmesi ve işgal ettiği ülkenin zenginlik kaynaklarını kendi yararına kullanması. Klasik anlamda XV. ve XVI. yüzyılda Coğrafi Keşiflerle deniz aşırı yerleri keşfederek başlattıkları hareket.(İlkçağda Kolonizasyon)

Stratejik: Elinde bulundurana büyük ayrıcalıklar ve üstünlükler sağlayan yer ya da bölge

Şeriat: Temeli dine dayanan yasalar anlamındadır.

 

 

T

Tampon Devlet: Devletlerin güvenliklerini sağlamak amacıyla oluşturdukları ara bölge

Tanıma: Bir devletin varlığını başka devletlerin de kabul etmesi. Tanımadan sonra devletlerarasında siyasal ilişkiler kurulur.

Tarikat: Aynı dinin içine, tasavvufa dayanan ve kimi ilkelerle birbirinden ayrılan Tanrıya ulaşma yollarından her biri.

Tasavvuf: İslamiyette din gerçeğine akıl ve mantıkla değil, sezgi ile gönül yolundan varmayı, esas tutan düşünce sistemi.

Tekfur: Anadoludaki Bizans valisi ve beylerine verilen unvan

Teokrasi: Bir devletin, yapılanması, yönetimi özellikle hukuk kurallarının din esaslarına dayandırılması.

Tersane: Gemi yapılan yer

Töre: Bir toplulukta benimsenmiş, yerleşmiş kuralların, gelenek ve göreneklerin, ortak alışkanlıkların, tutulan yolların tümü. Orta Asya Türk devletlerinde yazısız hukuk kuralları.

Tümülüs: Bir yerleşim yerinin veya mezarın toprakla örtülmüş halidir.

 

U-Ü

Uç Beyi: Sınır komutanı

Ulema: Alimler, bilgi sahibi olanlar. Osmanlılarda bir sınıf olarak belirlenmişti.

Ulusal İrade: Bir ulusun bir işin nasıl yapıldığı gerektiği yolunda açığa vurduğu karar. Ulusal irade ancak egemenliğin ulusun tümüne ait olduğu devlet sisteminde belirlenebilir. Ulusal iradenin somutlandığı yer parlamentodur.

Üs: Harekâtın yürütülebilmesi için gerekli birliklerin, her türlü gereçlerin tamamlandığı, teçhizatın toplandığı ve dağıtıldığı yer.

 

 

V

Vadeli işlem sözleşmesi: Sözleşmenin taraflarını belirlenen ileri bir tarihte üzerinde anlaşılan fiyattan standartlastırılmış miktardaki bir mali veya kıymeti alma veya satma yükümlülüğüne sokan sözleşmedir.

Vakanüvüs: Osmanlı Devletinde resmi tarih yazarı

Vakıf: Bir kişi veya devlet tarafından, resmi nitelikteki şartlara uyularak, hayır amaçlı bir hizmetin gelecekte de yapılabilmesi için ayrılan mülk veya para.

Valör: Kredi ya da mevduat için bankaca faizin işletilmeye başlandığı tarihe denir.

Vasi: Vekil olma, vekil olarak atanma

Vassal: Büyük bir derebeyine yemin ederek bağlanan derebeyi; birine bağlanan, tabi olan kişi.

Veliaht: Hükümdarlardan sonra yerine geçecek kimse

Voyvoda: Eflak ve Boğdan beylerine verilen unvan.

 

Y

 

Yabgu: Eski Türklerde kağandan sonra gelen üst düzeydeki yönetici. Türklerde ikinci derecedeki hükümdarların unvanı. Kağanın kardeşi

Yağış : Havadaki nemin doyma noktasını aşıp, su damlacıkları, buz kristalleri veya buz parçacıkları şeklinde yoğunlaşmasına yağış denir.

Yamaç : Yeryüzündeki eğimli yüzeylerdir.

Yanardağ : Mağmadan gelen ve yer kabuğundaki çatlaklardan püsküren lavların yığılması sonucunda o bölgede dağlar oluşur. Bunlara yanardağ ya da volkan adı verilir.

Yarma Vadi (Boğaz) : Akarsuyun, iki düzlük arasında bulunan sert kütleyi derinlemesine aşındırması sonucunda oluşur. Vadi yamaçları dik, tabanı dardır. Akarsuyun yukarı bölümlerinde görülür.

Yayla : Yaz aylarında hayvan otlatmak veya tarımsal faaliyette bulunmak amacıyla gidilen geçici yerleşmelerdir. Yaylalar dinlenmek amacıyla gidilen yazlık sayfiye yerleri de olabilir. Yatırım: Belli bir getiri sağlamak amacıyla, belirli vadelerde birikimlerin yatırım araçlarına bağlanmasıdır.Yatırımcı yaptığı yatırımın maliyetini üstlenir

Yatırım danışmanlığı: Müşterilere sermaye piyasası araçları ile bunları ihraç eden ortaklık ve kuruluşlar, yönlendirici nitelikte yazılı veya sözlü yorum ve yatırım tavsiyelerinde bulunulması faaliyetidir.

Yatırım fonları: Halktan katılma belgeleri karşılığı toplanan paralarla belge sahipleri hesabına, oluşturulan portföyü işletmek amacıyla kurulan malvarlığıdır.

Yatırım ortaklıkları: Sermaye piyasası araçları ile altın ve diğer kıymetli madenler portföyü işletmek üzere anonim ortaklık şeklinde ve kayıtlı sermaye esasına göre kurulan sermaye piyasası kurumlarıdır.

Yerel Saat : Bir noktada Güneş’in gökyüzündeki konumuna göre belirlenen saate yerel saat denir. Aynı boylam üzerindeki noktalarda yerel saat aynıdır.

Yıldız : Türkiye’ye kuzeyden esen soğuk rüzgarlardır. Karadeniz kıyılarına yağış bırakırlar. Kar yağışına neden olurlar. Karayel ile karışık estiğinde kar fırtınaları görülür.

Yıldız : Güneş gibi, kendiliğinden ısı ve ışık veren gök cisimlerine yıldız adı verilir.

Yoğunlaşma : Atmosferdeki su buharının gaz halden sıvı ya da katı hale geçmesine yoğunlaşma denir. Yoğunlaşmanın temel nedeni sıcaklığın düşmesidir.

Yöre : Bölüm içerisinde farklı özelliklere sahip, bölümden daha küçük birimlerdir. Iğdır Yöresi, Göller Yöresi, Menteşe Yöresi gibi.

Yörük: Yarı yerleşik Türk toplulukları

Yörünge Düzlemi :  Ekliptik.

Z

 Zaptiye: Osmanlı Devletinde toplum güvenliğini sağlamakla görevli askeri polis kuruluşu.

Zaviye: Küçük tekke, ibadethane.