Başçavuş Camii – Yozgat

İstanbulluoğlu Mahallesinde yer alan camii, harime giriş kısmındaki kitabesine göre adlandırılmaktadır. Kitabesine göre camii, H.1215 / M.1800 – 1801 yılında Çapanoğlu Süleyman Bey’ in Başçavuşu Halil Ağa tarafından camii, mektep (yıkılmış), çifte hamam ve çeşmeden oluşan külliye şeklinde yaptırılmıştır. Mektep camiinin kuzeydoğu köşesinde avlu içinde yer almaktayken, artık yerinde yoktur. Tamamen yıkılmıştır. Hamam ise caminin çok uzağında eski belediye başkanı Salim Korkmaz Evi yanında yer almaktadır. Yangın geçirmiş olup bugün kullanılmamaktadır. Camii, düz tavanlı kırma çatılı, taş ve tuğla karışımı kagir bir yapıdır. Yapının kuzeybatısına yapışık üstten de çıkılabilen yuvarlak gövdeli bir minaresi ile büyük bir avlusu vardır. Avluya kuzey ve güneydeki ufak kapıdan girilir. Batı tarafı hazire kısmı olarak kullanılmıştır. Hazire içinde banisi Halil Ağa’ nın da, sarı taştan yapılmış mezarı vardır. Caminin güneybatı köşesinde, camiye yaklaşık 2 metre uzaklıktadır.( Öl. 1231 / M. 1815 – 1816) Ayrıca avludan camiye girişin batısında 225 x 165 cm. boyutlarında tek yüzeyli, ortasında 70 x 75 cm. ebatlarında kitabesi, iki yanında sabunlukları önünde de oluğu bulunan bir çeşme yer alır. Harim, dikdörtgen planlı, düz tavanlıdır. İç mekânı, doğu ve batı duvarda üçer, güney ve kuzeyde ikişer tane, dıştan içe doğru genişleyen dikdörtgen alt ve bunların üzerindeki üst pencereler aydınlatır. Mihrap güney duvarı ekseninde yarım yuvarlak silindirik gövdelidir. Minber mihrabın batsında, ahşap olarak yapılmıştır. Harimin kuzeyinde, son cemaat yerinin üzerine doğru uzanan çift katlı bir son cemaat yeri vardır. Son cemaat yeri iç ve dıştan iki büyük ahşap direkle desteklenir. Mahfilin yan kanatları güneye doğru (kıbleye dikey) uzanan bir galeri oluşturur. Bu galeri ince uzun 7 tane sütunçeye oturur ve birbirlerine bağdadi kemerlerle bağlanmaktadır. Mahfilin orta kısmı balkon gibi güneye doğru çıkıntı yapar. Mahfile son cemaat yerinin güneybatı ve kuzeybatıdaki merdivenlerle çıkılır. Minare harim ile son cemaat yerinin birleştiği kuzeybatı köşede bulunur. Harimin kuzeyindeki son cemaat yerine mihrap eksenindeki bir kapıdan girilir. Son cemaat yerinin yanları harim duvarlarının uzantıları ile önü sonradan camekânla kapatılmıştır. Son cemaat yerine yamuk şeklinde 4 basamaklı bir merdivenle çıkılır. Ön kısmı iki kare kesitli ağaç direkle dışarı açılan son cemaat yerinin üzeri, doğu ve batı anten duvarları ve bu ağaç direklere oturan mahfil uzantısı ile düz tavan şeklinde örülmüştür. Yapı dışında herhangi bir süsleme yer almamaktadır.

Harim de yoğun olarak kalem işi süslemeler yer almaktadır. Yarım yuvarlak niş şeklindeki mihrap, içi ince çubuklar üzerinde taşınan kubbeyi andıran bir bezeme ile bezenmiştir. Yanları burmalı ince sütunludur. Alınlığı ise, alçıdan yapılmış ince volütlerle, “C” ve “S” kıvrımlarla ve bir vitray pencere ile taçlandırılmıştır. Harim alt tavanı, alt ve üst duvarları, harim pencere üzerleri ve araları tamamen kalem işi nakışlarla süslüdür. Duvarların alt kısımları mermer taklidi panolarla, üzeri kıvrım dal motiflerinin oluşturduğu baklava dilimleri içinde ufak çiçek motifleri yer almaktadır. Harimin en güzel süsleme unsuru, ince uzun üst galerilerin alt kısmındaki “S” kıvrımlı bağdadi korniş yüzeyindeki şerit manzaralardır. Doğu ve batı korniş yüzeylerinde, ince kartuşlu üçer şerit bulunur. Pano içlerinde birbirlerine çok benzeyen manzaralar vardır. Figür hiç göze çarpmaz. Sadece doğa manzaraları yer alır. Kır yapıları, köşkler, çadırlar, köprüler, yel değirmenleri, dereler, çeşmeler, küçük camiler ve kepenklerini açmış dükkânlar yer almaktadır. Bu manzara kartuşu içinde, manzara resimlerinin bitirilme tarihi olduğu tahmin edilen “sene 1230” yazısı ilgi çekicidir. Yapıt; taşıdığı mimari özellikleri itibariyle günümüze kadar ibadet mekânı olarak kullanılan ildeki sayılı mekânlardandır.