Yeryüzünde her yerin aynı yükseklikte olmadığını görürüz. Bu farklılığın nedeni yeryüzü şekilleridir. Dağlar, tepeler, ovalar vb. yeryüzü şekilleridir.
Yeryüzündeki bütün yükseklikler deniz seviyesine göre hesaplanır. Deniz seviyesi sıfır metre olarak kabul edilir.
Yurdumuzun kabartma haritası incelendiğinde yeryüzü şekillerinin çeşitli olduğu görülür
Yeryüzü şekillerini kısaca inceleyelim:
Dağ: Çevresine göre yüksek olan yeryüzü şekilleridir. Kimi dağlar bulunduğu yerde tek başına yükselirler. Bu dağlara tek dağlar denir. Bazı dağlar ise sıralar hâlinde uzanırlar. Bu dağlara da sıradağlar denir.
Yurdumuz dağlık bir ülkedir. Dağların önemli bir kısmı genç ve yüksektir. Yurdumuzda yükseklik batıdan doğuya doğru artar. iç ve Doğu Anadolu’da sönmüş volkanlar vardır.
Ülkemizde Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde dağlar kıyıya paralel olarak, Ege Bölgesi’nde de kıyıya dik olarak uzanır.
Geçit: Dağlık bölgelerde ulaşım oldukça zordur. Dağlık alanlarda ulaşıma imkân veren bölümlere geçit denir.
Ova: Çevresine göre alçakta kalmış ve vadilerle derin yarılmamış düzlüklerdir. Bu yerlerde akarsular, derin vadiler açmadan yüzeyden akar. Yurdumuzda çoğunlukla kıyı ovaları olduğu gibi, iç kısımlarda yüksekte olan ovalar da vardır.
Plato: Çevresine göre yüksekte kalmış ve derin akarsu vadileri ile yarılmış düzlüklerdir. Yurdumuzun iç ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri geniş platolarla kaplıdır.
Körfez: Denizlerin karaların içine doğru uzanmış durumudur.
Akarsu: Yağmurların, eriyen kar sularının ve kaynaklarda oluşan suların hemen hemen hepsi yeryüzünde eğim boyunca akar. Bu sular bir yatakta akmaya devam eder ve akarsuları oluşturur. Akarsuların bir kısmı denizlere, bir kısmı göllere dökülür. Bir kısmı ise buharlaşarak kaybolur veya bir bataklıkta sona erer.
Yurdumuzun akarsuları hızlı akışlıdır. Baraj yapmaya elverişlidir. Suları bazen çok, bazen az aktığı ve eğim fazla olduğu için akarsularımızda taşımacılık yapılamaz.
Boyları kısa, suları az olan akarsulara dere denir. Derelerin birleşmesiyle çaylar, çayların birleşmesiyle ırmaklar (nehirler) oluşur
Delta: Denize birkaç ağızla ulaşan bazı akarsuların kıyıda ve denizde oluşturduğu üçgen veya çatal biçiminde alanlar.
Göl: Yeryüzündeki çukurların bazılarında sular birikir ve gölleri oluşturur. Meydana gelen bu göllerin bazılarının suyu tatlı, bazılarının tuzlu ve bazılarınınki sodalı veya acıdır.
Su taşkınlarını önlemek, elektrik santralleri kurmak ve sulama yapmak amacıyla akarsular üzerinde barajlar yapılmıştır. Barajların gerisinde çukurluklarda su birikir. Buna baraj gölü denir.
Coğrafi bölge, taşıdığı belirli coğrafi özellikleriyle etrafından ayrılan, ancak kendi sınırları içinde benzerlik gösteren en büyük coğrafi birimdir. Her coğrafi bölge kendine özgü yeryüzü şekillerine sahiptir.
Yurdumuz yedi coğrafi bölgeye ayrılmıştır:
• Marmara Bölgesi
• Karadeniz Bölgesi
• Ege Bölgesi
• Doğu Anadolu Bölgesi
• Akdeniz Bölgesi
• Güneydoğu Anadolu Bölgesi
• iç Anadolu Bölgesi
Coğrafi bölgelerimizi belli başlı yeryüzü şekilleri yönünden inceleyelim:
Marmara Bölgesi
Marmara Bölgesi yeryüzü şekilleri bakımından sade bir bölgedir.
Bölge genel olarak alçak tepelik alanlara ve düzlüklere sahiptir.
Bölgenin dağları arasında Yıldız Dağları, Biga Dağları ve Uludağ sayılabilir. Genellikle düzlüklere sahip bu bölgede Sakarya, Ergene
ve Bursa ovaları gibi verimli ovalar vardır. Çatalca - Kocaeli, Ergene Havzaları da bu bölgededir.
1153
Marmara Denizi kıyılarına bakacak olursak Ege Denizi kıyıları kadar olmasa da girinti ve çıkıntıların var olduğunu görürüz. Ancak Güney Marmara kıyıları kuzeye göre daha girintili çıkıntılıdır. Bölgedeki en belirgin girintiler izmit, Gemlik, Erdek ve Bandırma’dır. En belirgin çıkıntılar ise Gelibolu, Çatalca, Kocaeli ve Kapıdağ yarımadalarıdır.
Ulubat, Sapanca ve Manyas gölleri Marmara Bölgesi’nin gölleridir
Akdeniz Bölgesi
Genel olarak engebeli yapıya sahip olan bölgede kıyı boyunca uzanan Toros Dağları dikkat çeker.
Toros Dağları Batı, Orta ve Güneydoğu Toroslar olmak üzere üçe ayrılır. Torosların üzerinde Geyik, Balkar, Aladağlar, Tahtalı, Binboğa ve Nur dağları vardır.
Akdeniz Bölgesi’nde kıyıya paralel olarak uzanan dağlar Akdeniz kıyıları ile iç kesimler arasındaki ulaşımı güçleştirir. Ulaşım ancak bazı geçitlerden sağlanır. Bunlardan bazıları, Gülek Boğazı, Sertavul Geçidi, Çubuk Boğazfdır.
Bölgedeki Silifke ve Çukurova, delta ovalarıdır. Seyhan ve Ceyhan nehirleri Çukurova’yı, Göksu Nehri de Silifke Ovası’nı oluşturmaktadır.
Yurdumuzun en çok göle sahip olan bölgelerinden biri Akdeniz’dir. Beyşehir, Eğridir, Burdur ve Acı Göl bu bölgededir.
Taşeli ve Teke platoları da Akdeniz Bölgesi’ndedir.
Ege Bölgesi
Bir kıyı bölgesi olan Ege Bölgesi’nin yeryüzü şekilleri incelendiğinde dağların denize dik olarak uzandığı görülür. Bu dağlar, Emir, Murat, Boz, Yunt, Aydın ve Madra dağlarıdır.
Ege Bölgesi’nde kıyıya uzanan dağların arasında çöküntü alanları akarsular tarafından alüvyonlarla dolması delta ovalarının oluşmasını sağlamıştır. Bu ovalar, Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz ve Bakırçay’dır.
Ege kıyılarında dağların uzanış biçimi bu kıyılarda belirgin yarımadalar oluşturmuştur. Bunlar Urla, Bodrum, Biga, Datça
yarımadalarıdır. Bu yarımadaların yanı sıra körfezler de oluşmuştur. Bölgenin körfezleri, kuzeyden güneye doğru Edremit, Çandarlı, izmir, Kuşadası, Güllük ve Gökova’d ir.
İç Anadolu Bölgesi
iç Anadolu Bölgesi, etrafı dağlarla çevreli olduğundan bir çanak görünümündedir. Bölgenin başlıca dağları Sündiken, Sivrihisar, Hınzır, Tecer ve Elmadağ’dır. Ayrıca bölgede sönmüş volkanik dağlar da bulunur. Bunlar, Karacadağ, Karadağ, Hasan, Melendiz ve Erciyes dağlarıdır.
Yurdumuzun en büyük ikinci gölü olan Tuz Gölü bu bölgemizdedir.
iç Anadolu Bölgesi’nde geniş platolar vardır. Cihanbeyli, Obruk, Haymana, Bozok ve Uzunyayla platoları bunlardandır.
Eskişehir ve Konya ovaları bölgenin geniş ovalarındandır
Karadeniz Bölgesi
Kıyı bölgelerimizden biri olan Karadeniz Bölgesi’nde Kuzey Anadolu Dağları sahil boyunca uzanır. Bu dağlar birbirine paralel olarak uzanan birkaç sıra hâlindedir. En yüksek yeri Kaçkar Doruğu’dur. Orta Karadeniz, Kuzey Anadolu dağlarının yükseltisi en az olan bölümüdür. Orta Karadeniz bölümündeki dağlar, iç kesimlerle Karadeniz kıyıları arasındaki ulaşıma olanak sağlar. Karadeniz Bölgesi’ndeki dağ sıralarını Küre, Bolu, I İlgaz ve Köroğlu dağları oluşturur.
Bölgedeki Bafra, Çarşamba ovaları delta ovalarıdır.
Karadeniz Bölgesi’nden Doğu Anadolu Bölgesi’ne geçişte Kop Geçidi kullanılır.
Doğu Anadolu Bölgesi
Yurdumuzda yükseltisi en fazla olan bölgedir. Kuzey Anadolu dağları ile Toroslar birbirine çok yaklaşır. Ayrıca bu dağ sıralarının içinde olmayan fakat aralarında yer alan başlıca dağlar, Karasu - Araş, Mercan ve Allahuekber dağlarıdır. Ağrı, Süphan, Nemrut ve Tendürek dağları bölgedeki sönmüş yanardağlardır.
Erzurum - Kars Platosu bölgenin yüksek düzlüklerindendir.
Bölgenin ovalarından başkaları Erzurum, Erzincan, Pasinler, Elazığ, İğdır ovalarıdır.
• Ağrı Dağı’nın yüksekliği 5137 metredir. Türkiye’nin en yüksek dağıdır.
• Van Gölü Türkiye’nin en büyük gölüdür. Yüzölçümü 3713 km2 ve denizden yüksekliği 1646 metredir. Göl içinde irili ufaklı dört tane ada vardır. Nemrut Dağı’nın patlaması sonucu oluşmuştur
Güneydoğu Anadolu Bölgesi
Yeryüzü şekilleri bakımından sade bir bölgemizdir. Bölgedeki yükseltiler Karacadağ, Mardin, Eriği’dir. Karacadağ, sönmüş volkanlardan biridir.
Yüksekliği fazla olmayan Şanlıurfa, Adıyaman ve Gaziantep platoları vardır.
Ülkemizdeki Akarsular
Yurdumuz, yeryüzü şekillerine bağlı olarak akarsular bakımından oldukça zengin bir ülkedir. Yurdumuzdaki akarsuların çoğu sularını ülkemizin çevresindeki denizlere boşaltır. Yurdumuzda doğup sularını ülkemiz dışındaki denizlere boşaltan akarsularımız da vardır. Bazı akarsular da kaynağını başka ülkelerden alarak ülkemizdeki denizlere dökülmektedir. Bu akarsuları inceleyelim:
Marmara Denizi’ne dökülen akarsular: Susurluk, Gönen Çayı
Ege Denizi’ne dökülen akarsular: Gediz, Büyük Menderes, Küçük Menderes.
Akdeniz’e dökülen akarsular: Asi, Göksu, Seyhan, Ceyhan, Dalaman, Manavgat Çayı.
Karadeniz’e dökülen akarsular: Yeşilırmak, kızılırmak, Çoruh, Yenice, Sakarya, Bartın Çayı.
Ülkemizde doğup, ülkemiz dışında denize dökülenler: Dicle, Fırat - Basra Körfezi’ne dökülür.
Kura, Araş - Hazar Denizi’ne dökülür.
Sınırlarımız dışında doğup ülkemizde denize dökülenler: Asi - iskenderun Körfezi’ne dökülür.
Meriç - Ege Denizi’ne dökülür.
Akarsularımız üzerinde çok sayıda baraj yapılmıştır.
Yeryüzündeki bütün yükseklikler deniz seviyesine göre hesaplanır. Deniz seviyesi sıfır metre olarak kabul edilir.
Yurdumuzun kabartma haritası incelendiğinde yeryüzü şekillerinin çeşitli olduğu görülür
Yeryüzü şekillerini kısaca inceleyelim:
Dağ: Çevresine göre yüksek olan yeryüzü şekilleridir. Kimi dağlar bulunduğu yerde tek başına yükselirler. Bu dağlara tek dağlar denir. Bazı dağlar ise sıralar hâlinde uzanırlar. Bu dağlara da sıradağlar denir.
Yurdumuz dağlık bir ülkedir. Dağların önemli bir kısmı genç ve yüksektir. Yurdumuzda yükseklik batıdan doğuya doğru artar. iç ve Doğu Anadolu’da sönmüş volkanlar vardır.
Ülkemizde Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde dağlar kıyıya paralel olarak, Ege Bölgesi’nde de kıyıya dik olarak uzanır.
Geçit: Dağlık bölgelerde ulaşım oldukça zordur. Dağlık alanlarda ulaşıma imkân veren bölümlere geçit denir.
Ova: Çevresine göre alçakta kalmış ve vadilerle derin yarılmamış düzlüklerdir. Bu yerlerde akarsular, derin vadiler açmadan yüzeyden akar. Yurdumuzda çoğunlukla kıyı ovaları olduğu gibi, iç kısımlarda yüksekte olan ovalar da vardır.
Plato: Çevresine göre yüksekte kalmış ve derin akarsu vadileri ile yarılmış düzlüklerdir. Yurdumuzun iç ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri geniş platolarla kaplıdır.
Körfez: Denizlerin karaların içine doğru uzanmış durumudur.
Akarsu: Yağmurların, eriyen kar sularının ve kaynaklarda oluşan suların hemen hemen hepsi yeryüzünde eğim boyunca akar. Bu sular bir yatakta akmaya devam eder ve akarsuları oluşturur. Akarsuların bir kısmı denizlere, bir kısmı göllere dökülür. Bir kısmı ise buharlaşarak kaybolur veya bir bataklıkta sona erer.
Yurdumuzun akarsuları hızlı akışlıdır. Baraj yapmaya elverişlidir. Suları bazen çok, bazen az aktığı ve eğim fazla olduğu için akarsularımızda taşımacılık yapılamaz.
Boyları kısa, suları az olan akarsulara dere denir. Derelerin birleşmesiyle çaylar, çayların birleşmesiyle ırmaklar (nehirler) oluşur
Delta: Denize birkaç ağızla ulaşan bazı akarsuların kıyıda ve denizde oluşturduğu üçgen veya çatal biçiminde alanlar.
Göl: Yeryüzündeki çukurların bazılarında sular birikir ve gölleri oluşturur. Meydana gelen bu göllerin bazılarının suyu tatlı, bazılarının tuzlu ve bazılarınınki sodalı veya acıdır.
Su taşkınlarını önlemek, elektrik santralleri kurmak ve sulama yapmak amacıyla akarsular üzerinde barajlar yapılmıştır. Barajların gerisinde çukurluklarda su birikir. Buna baraj gölü denir.
Coğrafi bölge, taşıdığı belirli coğrafi özellikleriyle etrafından ayrılan, ancak kendi sınırları içinde benzerlik gösteren en büyük coğrafi birimdir. Her coğrafi bölge kendine özgü yeryüzü şekillerine sahiptir.
Yurdumuz yedi coğrafi bölgeye ayrılmıştır:
• Marmara Bölgesi
• Karadeniz Bölgesi
• Ege Bölgesi
• Doğu Anadolu Bölgesi
• Akdeniz Bölgesi
• Güneydoğu Anadolu Bölgesi
• iç Anadolu Bölgesi
Coğrafi bölgelerimizi belli başlı yeryüzü şekilleri yönünden inceleyelim:
Marmara Bölgesi
Marmara Bölgesi yeryüzü şekilleri bakımından sade bir bölgedir.
Bölge genel olarak alçak tepelik alanlara ve düzlüklere sahiptir.
Bölgenin dağları arasında Yıldız Dağları, Biga Dağları ve Uludağ sayılabilir. Genellikle düzlüklere sahip bu bölgede Sakarya, Ergene
ve Bursa ovaları gibi verimli ovalar vardır. Çatalca - Kocaeli, Ergene Havzaları da bu bölgededir.
1153
Marmara Denizi kıyılarına bakacak olursak Ege Denizi kıyıları kadar olmasa da girinti ve çıkıntıların var olduğunu görürüz. Ancak Güney Marmara kıyıları kuzeye göre daha girintili çıkıntılıdır. Bölgedeki en belirgin girintiler izmit, Gemlik, Erdek ve Bandırma’dır. En belirgin çıkıntılar ise Gelibolu, Çatalca, Kocaeli ve Kapıdağ yarımadalarıdır.
Ulubat, Sapanca ve Manyas gölleri Marmara Bölgesi’nin gölleridir
Akdeniz Bölgesi
Genel olarak engebeli yapıya sahip olan bölgede kıyı boyunca uzanan Toros Dağları dikkat çeker.
Toros Dağları Batı, Orta ve Güneydoğu Toroslar olmak üzere üçe ayrılır. Torosların üzerinde Geyik, Balkar, Aladağlar, Tahtalı, Binboğa ve Nur dağları vardır.
Akdeniz Bölgesi’nde kıyıya paralel olarak uzanan dağlar Akdeniz kıyıları ile iç kesimler arasındaki ulaşımı güçleştirir. Ulaşım ancak bazı geçitlerden sağlanır. Bunlardan bazıları, Gülek Boğazı, Sertavul Geçidi, Çubuk Boğazfdır.
Bölgedeki Silifke ve Çukurova, delta ovalarıdır. Seyhan ve Ceyhan nehirleri Çukurova’yı, Göksu Nehri de Silifke Ovası’nı oluşturmaktadır.
Yurdumuzun en çok göle sahip olan bölgelerinden biri Akdeniz’dir. Beyşehir, Eğridir, Burdur ve Acı Göl bu bölgededir.
Taşeli ve Teke platoları da Akdeniz Bölgesi’ndedir.
Ege Bölgesi
Bir kıyı bölgesi olan Ege Bölgesi’nin yeryüzü şekilleri incelendiğinde dağların denize dik olarak uzandığı görülür. Bu dağlar, Emir, Murat, Boz, Yunt, Aydın ve Madra dağlarıdır.
Ege Bölgesi’nde kıyıya uzanan dağların arasında çöküntü alanları akarsular tarafından alüvyonlarla dolması delta ovalarının oluşmasını sağlamıştır. Bu ovalar, Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz ve Bakırçay’dır.
Ege kıyılarında dağların uzanış biçimi bu kıyılarda belirgin yarımadalar oluşturmuştur. Bunlar Urla, Bodrum, Biga, Datça
yarımadalarıdır. Bu yarımadaların yanı sıra körfezler de oluşmuştur. Bölgenin körfezleri, kuzeyden güneye doğru Edremit, Çandarlı, izmir, Kuşadası, Güllük ve Gökova’d ir.
İç Anadolu Bölgesi
iç Anadolu Bölgesi, etrafı dağlarla çevreli olduğundan bir çanak görünümündedir. Bölgenin başlıca dağları Sündiken, Sivrihisar, Hınzır, Tecer ve Elmadağ’dır. Ayrıca bölgede sönmüş volkanik dağlar da bulunur. Bunlar, Karacadağ, Karadağ, Hasan, Melendiz ve Erciyes dağlarıdır.
Yurdumuzun en büyük ikinci gölü olan Tuz Gölü bu bölgemizdedir.
iç Anadolu Bölgesi’nde geniş platolar vardır. Cihanbeyli, Obruk, Haymana, Bozok ve Uzunyayla platoları bunlardandır.
Eskişehir ve Konya ovaları bölgenin geniş ovalarındandır
Karadeniz Bölgesi
Kıyı bölgelerimizden biri olan Karadeniz Bölgesi’nde Kuzey Anadolu Dağları sahil boyunca uzanır. Bu dağlar birbirine paralel olarak uzanan birkaç sıra hâlindedir. En yüksek yeri Kaçkar Doruğu’dur. Orta Karadeniz, Kuzey Anadolu dağlarının yükseltisi en az olan bölümüdür. Orta Karadeniz bölümündeki dağlar, iç kesimlerle Karadeniz kıyıları arasındaki ulaşıma olanak sağlar. Karadeniz Bölgesi’ndeki dağ sıralarını Küre, Bolu, I İlgaz ve Köroğlu dağları oluşturur.
Bölgedeki Bafra, Çarşamba ovaları delta ovalarıdır.
Karadeniz Bölgesi’nden Doğu Anadolu Bölgesi’ne geçişte Kop Geçidi kullanılır.
Doğu Anadolu Bölgesi
Yurdumuzda yükseltisi en fazla olan bölgedir. Kuzey Anadolu dağları ile Toroslar birbirine çok yaklaşır. Ayrıca bu dağ sıralarının içinde olmayan fakat aralarında yer alan başlıca dağlar, Karasu - Araş, Mercan ve Allahuekber dağlarıdır. Ağrı, Süphan, Nemrut ve Tendürek dağları bölgedeki sönmüş yanardağlardır.
Erzurum - Kars Platosu bölgenin yüksek düzlüklerindendir.
Bölgenin ovalarından başkaları Erzurum, Erzincan, Pasinler, Elazığ, İğdır ovalarıdır.
• Ağrı Dağı’nın yüksekliği 5137 metredir. Türkiye’nin en yüksek dağıdır.
• Van Gölü Türkiye’nin en büyük gölüdür. Yüzölçümü 3713 km2 ve denizden yüksekliği 1646 metredir. Göl içinde irili ufaklı dört tane ada vardır. Nemrut Dağı’nın patlaması sonucu oluşmuştur
Güneydoğu Anadolu Bölgesi
Yeryüzü şekilleri bakımından sade bir bölgemizdir. Bölgedeki yükseltiler Karacadağ, Mardin, Eriği’dir. Karacadağ, sönmüş volkanlardan biridir.
Yüksekliği fazla olmayan Şanlıurfa, Adıyaman ve Gaziantep platoları vardır.
Ülkemizdeki Akarsular
Yurdumuz, yeryüzü şekillerine bağlı olarak akarsular bakımından oldukça zengin bir ülkedir. Yurdumuzdaki akarsuların çoğu sularını ülkemizin çevresindeki denizlere boşaltır. Yurdumuzda doğup sularını ülkemiz dışındaki denizlere boşaltan akarsularımız da vardır. Bazı akarsular da kaynağını başka ülkelerden alarak ülkemizdeki denizlere dökülmektedir. Bu akarsuları inceleyelim:
Marmara Denizi’ne dökülen akarsular: Susurluk, Gönen Çayı
Ege Denizi’ne dökülen akarsular: Gediz, Büyük Menderes, Küçük Menderes.
Akdeniz’e dökülen akarsular: Asi, Göksu, Seyhan, Ceyhan, Dalaman, Manavgat Çayı.
Karadeniz’e dökülen akarsular: Yeşilırmak, kızılırmak, Çoruh, Yenice, Sakarya, Bartın Çayı.
Ülkemizde doğup, ülkemiz dışında denize dökülenler: Dicle, Fırat - Basra Körfezi’ne dökülür.
Kura, Araş - Hazar Denizi’ne dökülür.
Sınırlarımız dışında doğup ülkemizde denize dökülenler: Asi - iskenderun Körfezi’ne dökülür.
Meriç - Ege Denizi’ne dökülür.
Akarsularımız üzerinde çok sayıda baraj yapılmıştır.