Güneydoğu Anadolu Projesi
Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), "Yukarı Mezopotamya" olarak bilinen ve eski ¡ağlarda uygarlığın beşiği olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin, topyekün sosyo-ekonomik kalkınmasını amaçlayan insan odaklı bir bölgesel kalkınma projesidir. Türkiye'yi bölgesel kalkınma konusunda dünyaya örnek konuma getiren GAP; Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde yapımı süren baraj ve hidroelektrik santralleri ile sulama tesislerinin yanısıra kentsel ve kırsal altyapı, tarım, ulaştırma, sanayi, eğitim, sağlık, konut, turizm ve diğer sektörlerdeki yatırımları da kapsayan entegre ve sürdürülebilir bir kalkınma yaklaşımı içinde devam ettirilmektedir. İnsan odaklı bir kalkınma projesi olarak GAP, bölge halkının daha iyi bir yaşam kalitesine ulaşmasını ve diğer bölgelerle arasındaki gelişmişlik farkının ortadan kaldırılmasını hedeflemektedir. Teknik özellikleri ile fiziki büyüklüklerinin yanısıra GAP, insani ve yenilikçi yaklaşımları ile de tüm dünyanın haklı ilgisini çekmektedir. Proje, istihdam yaratarak, gelir düzeyini yükselterek, kentsel ve kırsal merkezlerin hizmet kapasitelerini geliştirerek bölge halkının yaşamını daha şimdiden olumlu yönde etkilemiştir. Proje kapsamında ger¡ekleştirilecek daha çok şey olmasına rağmen, bugüne kadar elde edilen sonuçlar; tarihin ilk uygarlıklarına tanıklık etmiş bu bölgede, yeni ve daha parlak bir uygarlık yaratılabileceği konusunda Türkiye'ye ve Dünya'ya olumlu mesajlar vermektedir.
[Resim]
Heracles ve Kommegene Kralı Mithridates kabartması, Eski Kahta, Adıyaman
Her Yönüyle GAP
GAP kapsamında, öncelikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin zengin su kaynaklarından olan Fırat ve Dicle nehirlerinin sulama ve enerji üretimi amacıyla değerlendirilmesi, düzensiz akışı olan bu iki nehrin sularının dizginlenmesi öngörülmüştür. Ülkede suları rasyonel şekilde kullanma çalışmaları 1930'lara kadar gitmektedir. Cumhuriyet'in ilk dönemlerinde, ülkenin maddi-manevi her alanda değişim ve gelişim ¡abası i¡inde bulunduğu sıralarda, özellikle elektrik enerjisi en belirgin ve öncelikli ihtiyaç olarak ortaya ¡ıkmıştır. Mevcut su kaynaklarından elektrik enerjisi elde edilmesi için, Atatürk'ün talimatı ile 1936 yılında Elektrik İşleri Etüd İdaresi (EıEı) kurulmuştur. Böylece Fırat nehrinin her açıdan incelenmesi ve sonuçlarının belirlenmesi için; rasat istasyonları kurulmuş, jeolojik ve topoğrafik etüd çalışmalarına başlanmıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrası yeni ihtiyaçların ortaya ¡ıkması üzerine, 1954 yılında kurulan Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) çalışmaları çerçevesinde Türkiye 26 havzaya ayrılarak, etüd ve planlama çalışmaları sürdürülmüştür. 1960'tan sonra Fırat ve Dicle Havzaları'nın sulama ve enerji potansiyelini belirleyen raporlar hazırlanmış ve bu havzalardan ne şekilde faydalanılacağı açıklık kazanmıştır. 1977 yılında ise bu iki havzaya ilişkin projelerin "Güneydoğu Anadolu Projesi" (GAP) şeklinde adlandırılması benimsenmiştir.
Bölgenin zengin toprak ve su kaynaklarından yararlanmak amacıyla önce kendi içinde bir enerji ve sulama projesi olarak başlayan GAP, 1989 yılında tamamlanan "GAP Master Plan" ¡alışması ile entegre bir bölgesel kalkınma projesine dönüştürülmüştür. GAP Master Planı, bölge gelişmesinin izlemesi gereken seyir ve alt öl¡eklerde üretilecek plan, program ve projeler için bir rehber niteliği taşımaktadır. GAP Master Planı'nda yer alan temel kalkınma senaryosu, bölgenin tarıma dayalı sanayi ürünleri ihraç eden bir merkez haline getirilmesidir.
GAP'ın entegre bölgesel planlama çer¡evesinde yürütülmesi, sürdürülen faaliyetlerin koordinasyonunun sağlanması ve yönlendirilmesi amacıyla 1989 yılında GAP Bölge Kalkınma ıdaresi Teşkilatı kurulmuştur. Teşkilatın karar organı Başbakan başkanlığında GAP'tan sorumlu Devlet Bakanı, Devlet Planlama Teşkilatı'nın bağlı bulunduğu Devlet Bakanı ile Bayındırlık ve ıskan Bakanı'ndan oluşan GAP Yüksek Kurulu'dur. GAP İdaresi, Başkanlık Ankara'da ve Bölge Müdürlüğü Şanlıurfa'da olmak üzere örgütlenmiştir.
GAP Su Kaynakları Geliştirme Programı
Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından uygulanan ve Fırat ve Dicle Havzası Projeleri olmak üzere iki gruptan oluşan program kapsamında 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ve 1.7 milyon hektarın sulanmasını sağlayacak sulama kanalları inşası öngörülmektedir. Proje tamamlandığında, yılda 50 milyar m3'ten fazla su akıtan Fırat ve Dicle üzerindeki tesislerle, ülkenin toplam su potansiyelinin %28'i kontrol altına alınacaktır. Planlanan toplam sulama alanı; Türkiye'de ekonomik olarak sulanabilir alanın %20'sine, toplam yıllık elektrik enerjisi potansiyelinin %22'sine eşdeğerdir.
GAP ve Tarım
GAP’ın tarımsal kalkınma ama¡ları arasında kırsal kesimde gelir düzeyinin artırılması, kırdan kente göçü asgariye indirerek istihdam imkanı yaratılması, bölge sanayii için girdi sağlanması ve üretimin ihracata yönelik olarak artırılması sayılabilir. GAP Bölgesi 75 bin km2lik geniş bir alana sahiptir ve bu alan içerisinde farklı iklim istekleri olan zeytinden fıstığa, fındıktan narenciyeye kadar ¡ok geniş yelpazede ürünler yetişmektedir. Bölge doğal yapısı itibariyle hayvancılık faaliyetleri için de çok uygundur. GAP ile bu doğal kaynakların etkin bir şekilde kullanılması yönündeki çalışmalar devam etmektedir. Ayrıca, bölge koşullarına en uygun üretim sisteminin belirlenmesi, ürün tür ve çeşitlerinin optimum yetiştirme tekniklerinin tespiti, toprak verimliliğinin sürekli yüksek tutulması ve tarımsal mekanizasyonun geliştirilmesi konularında araştırmalar yapılmaktadır. Bu araştırmalara göre GAP'ın sulama projeleri tamamlandığında, şimdiye kadar Türkiye'de devlet eliyle ger¡ekleştirilen sulama alanına eşit bir alan daha sulu tarıma açılacaktır. Sulu tarım alanlarındaki artışa bağlı olarak bazı ürün miktarı ve desenlerinde önemli değişiklikler olacağı hesaplanmıştır. Buna göre buğdayda %90, arpada %43, pamukta %600, domateste %700, mercimekte %250 ve sebzede %167 oranında artış olacaktır. Sulama öncesi bölgede üretilmeyen soya, yer fıstığı, mısır, ayçi¡eği ve fasulye gibi sulamanın getirdiği ikinci ürünler, yağlı tohumlar ve yem bitkileri olarak, tarıma dayalı sanayinin gelişmesinin temelini oluşturacaktır.
GAP ve Sanayi
GAP Master Planı, projenin gerçekleşmesiyle bölgenin "Tarıma Dayalı İhracat Merkezi" olmasını öngörmektedir. Bu doğrultuda gerçekleştirilecek yatırımlarla ortaya ¡ıkacak potansiyelin, özellikle sanayi ve hizmet sektöründe etkin bir şekilde değerlendirilmesi ve özel sektör yatırımlarının hızlandırılması ama¡lanmaktadır. GAP İdaresi tarafından 1992 yılında yürütülen "GAP Bölgesel Ulaşım ve Altyapı Geliştirme Çalışması" ile bölgedeki ekonomik gelişme ve bunun muhtemel coğrafi dağılımı belirlenmiş, bölgede hızlı gelişmesi beklenen 9 yörenin çevre düzeni planları yapılmış ve bunlarda GAP'ın yaratacağı sanayiler için yer ayrılmıştır. Beş il merkezinde kurulan ve GAP ile yaratılan iş ve yatırım ortamına katılacak bölge içi ve dışı yatırımcıları özendiren, bilgi ve danışmanlık hizmeti veren "GAP Girişimci Destekleme Yönlendirme Merkezleri" (GAPGİDEM) de faaliyetlerini sürdürmektedir. GAP bölgesinde son 34 yıl içerisinde gözlenen tarımsal üretim artışı, sanayileşme alanında dikkate değer bir canlanma yaratmıştır. Tamamlanan organize sanayi bölgeleri nin alan büyüklüğü bakımından Türkiye toplamı içindeki payı %11'e ulaşmıştır. Mevcut organize sanayi bölgelerinde 342 fabrika üretime geçmiş ve 34.400 kişiye iş imkanı sağlanmıştır. 1997 sonu itibariyle mevcut 18 küçük sanayi sitesindeki 5.514 işyerinde ise yaklaşık 33.000 kişi çalışmaktadır. Halen yapımı devam eden küçük sanayi siteleri tamamlandığında, istihdam kapasitesinin 60.000 kişiye ulaşacağı öngörülmektedir.
GAP ve Altyapı
GAP çerçevesinde kentsel altyapı çalışmalarına da büyük önem verilmektedir. GAP İdaresi tarafından gerçekleştirilen "GAP Bölgesel Ulaşım ve Altyapı Çalışması" ile bölge için oluşturulan geniş proje stoğunun yanı sıra, aynı çalışmada öngörülen "GAP Uluslararası Havalimanı"nın mühendislik tasarıları ve fizibilite ¡alışmaları, ABDTicaret Kalkınma Ajansı'ndan sağlanan hibe ile gerçekleştirilmiştir. GAP Uluslararası Havalimanı inşaatına, Ulaştırma Bakanlığı tarafından Mayıs 1998'de başlanmıştır.
GAP İdaresi 1993-1998 (I. yarıyıl) yılları arasında bölgedeki 38 belediyenin imar planını yaptırmış ve onaylamıştır. 5 belediyenin ise imar planı çalışmaları sürmektedir. Ayrıca, 34 bin hektarın üzerinde alanın, halihazır harita alımı çalışması da tamamlanmıştır.
GAP'ın Sosyal Yönü
Proje bölgesi ile Türkiye'nin daha gelişmiş bölgeleri arasındaki farkı ortadan kaldırmayı ve dengeli bir gelişmeye katkıda bulunmayı ama¡layan GAP'ın başarısı, büyük öl¡üde uygulandığı alandaki toplumun iyi tanınması ve halkın projeye katılım ve desteğine bağlıdır. Bu nedenle sosyal araştırmalar ve bunlara dayalı uygulamalar, GAP'ın en önemli bileşeni durumundadır. Nitekim, yapılan "Toplumsal Değişme Eğilimleri", "Nüfus Hareketleri", "Kadının Statüsü ve Kalkınma Sürecine Entegrasyonu", "Baraj Göl Aynasında Kalacak Yerleşimlerin ıstihdam ve Yeniden Yerleştirme Sorunları" gibi araştırmaları takiben, uygulama sürecine halkın katılımını sağlayarak, sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirmek üzere "GAP Sosyal Eylem Planı" hazırlanmıştır. Planın belirlediği politika ve hedefler doğrultusunda GAP İdaresi, 1995 yılından itibaren bölgede kadın nüfusun geliştirilmesine ve eğitimine yönelik "Çok Amaçlı Toplum Merkezleri" (´ATOM) oluşturmaktadır. Bu merkezlerin yaygınlaştırılmasında, çeşitli kamu kuruluşlarının yanı sıra hükümet dışı kuruluşlar ve UNICEF gibi uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapılmaktadır. 1998 yılı sonu itibariyle sayıları 21'e ulaşan ´ATOM'lar aracılığı ile bugüne kadar 15.000 kadına ula şılmıştır. Sosyal Eylem Planı doğrultusunda bölgede yapımına başlanan Birecik Baraj Gölü'nden etkilenecek yerleşimlerin nüfusunun yeniden yerleştirilmesi çalışmaları da katılımcı bir anlayışla devam etmektedir.
Uluslararası Platformlarda GAP
Toplam yatırım tutarı yaklaşık 32 milyar ABD doları olan GAP'a, 1997 yılı sonuna kadar yapılan 12.8 milyar ABD doları eşdeğerindeki harcamanın büyük bir bölümü ulusal kaynaklardan karşılanmıştır. Ancak GAP, "insan" boyutu ve "sürdürülebilirlik" kavramı ile birlikte anılmaya başlayan bir bölgesel kalkınma projesi olarak örnek duruma ulaşmış, bu boyutlarıyla dış basın ve uluslararası forumlarda geniş bir şekilde yer almaya ve olumlu yankılar uyandırmaya başlamıştır. Böylece başlangıçta GAP konusunda "çekimser" bir tutum sergileyen uluslararası toplum artık bu proje ile ilgilenir ve daha da ötesi, işbirliği içinde olmaya özenir duruma gelmiştir.
Dünyadaki kalkınma yaklaşımına ilişkin gelişmelerin de önüne ge¡erek "sürdürülebilir insani kalkınma" doğrultusundaki uygulamaları ile uluslararası platformlarda örnek gösterilmeye başlanan GAP kapsamında, işbirliği içerisinde bulunulan uluslararası kuruluşlar ve yabancı ülkeler şunlardır:
* Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP)
* Dünya Bankası (IBRD)
* Avrupa Birliği (EU)
* Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)
* Dünya Su Konseyi (WWC)
* İsrail Tarım ve Kırsal Kalkınma Bakanlığı Uluslararası
* Tarımsal Kalkınma İşbirliği Merkezi (CINADCO) ve İsrail Dışişleri Bakanlığı Uluslararası ışbirliği Merkezi (MASHAV)
* Kurak Alanlarda Tarımsal Araştırma Uluslararası Merkezi (ICARDA
Özellikle Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile birlikte yapılan "GAP'ta Sürdürülebilir Kalkınma Programı" proje paketinin yürürlüğe girdiği 1997 yılı, uluslararası kuruluşların projeye doğrudan katkılarının yoğunlaşmasının başlangıcı olmuştur. Başta ABD, Kanada, İsrail, Fransa ve bazı Avrupa ülkeleri ile Dünya Bankası olmak üzere, diğer uluslararası kuruluşlar, bazı yabancı fon ve kredi kuruluşları da GAP'a finansal katkı sağlamışlardır. Yine bu kapsamda GAP idaresi, bazı önemli projelerin gerçekleştirilmesinde kullanılmak üzere aşağıda belirtilen yabancı finans kuruluşlarından yaklaşık 2.9 milyon ABD dolarına eşdeğer miktarda hibe finansman temin etmek imkanına sahip olmuştur.
* Amerika Birleşik Devletleri Ticaret ve Kalkınma Ajansı (US TDA)
* Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Sağlık Enstitüsü (US NHI)
* Kanada Uluslararası Kalkınma Ajansı (CIDA)
* Fransa Hükümeti
* Birleşmiş Milletler ¡ocuklara Yardım Fonu (UNICEF)
* NAAN ve NETAFIM (ısrail Firmaları)
* Filtration Ltd. (ısrail Firması)
* S. Smith & Sons Ltd ve Wingfield Micro Irrigation (Avustralya)
* Dünya Bankası (IBRD)
GAP'ta Ulaşılan Son Nokta
1998 yılı sonu itibariyle GAP'ın nakdi ger¡ekleşme oranı %42.8 düzeyine ulaşmıştır. Enerji projelerinde %75, sulama projelerinde %11.9, sosyal sektörlerde ise %55 oranında nakdi gerçekleşme sağlanmıştır. Böylece, 2010 yılında tamamlanması öngörülen projenin, gerek bölge ve gerekse ülke ekonomisine katkısı daha şimdiden büyük boyutlara ulaşmıştır.
1997 yılı i¡inde GAP, Türkiye'nin toplam hidroelektrik enerji üretiminin %48.7'lik bölümünü sağlamıştır. Tamamlanan Karakaya ve Atatürk Barajları'ndan sağlanan hidroelektrik enerjisi üretimi, 1998 yılı sonu itibariyle toplam 145.6 milyar kilowatsaate ulaşmıştır. Bu üretimi alternatif enerji kaynakları cinsinden ifade etmek gerekirse, her iki barajdan sağlanan elektrik üretimi yaklaşık 36.4 milyon ton fuel oil veya 28.1 milyar metreküp doğal gaza eşit bir değer oluşturmaktadır. Sağlanan enerjinin parasal değeri ise yaklaşık 8.7 milyar ABD dolarıdır.
Atatürk Baraj Gölü'nde biriken suyu Şanlıurfa-Harran Ovası'na ulaştıran ve dünyanın sulama amaçlı en uzun tüneli olan Şanlıurfa Tüneli tamamlanmış olup, 1995 yılı Nisan ayından itibaren bu tünel vasıtasıyla Harran Ovası'nda 60.000 hektarlık bir alan sulanmaya başlanmıştır. Harran Ovası özelinde sulama öncesinde 31.5 milyon dolar/yıl olan gayrisafi tarımsal gelir, 1998 yılı sonu itibariyle 121 milyon dolar/yıla çıkmıştır.
GAP genelinde 1999 yılı itibariyle sulamaya a¡ılan toplam alan ise 200.080 hektara ulaşmış ve bölgenin tarımsal üretiminde "patlama" olarak nitelendirilebilecek artışlar sağlanmıştır. Nitekim, GAP bölgesinde son üç yılın pamuk üretimi, Türkiye toplam üretiminin üçte birini oluşturmuştur.
Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), "Yukarı Mezopotamya" olarak bilinen ve eski ¡ağlarda uygarlığın beşiği olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin, topyekün sosyo-ekonomik kalkınmasını amaçlayan insan odaklı bir bölgesel kalkınma projesidir. Türkiye'yi bölgesel kalkınma konusunda dünyaya örnek konuma getiren GAP; Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde yapımı süren baraj ve hidroelektrik santralleri ile sulama tesislerinin yanısıra kentsel ve kırsal altyapı, tarım, ulaştırma, sanayi, eğitim, sağlık, konut, turizm ve diğer sektörlerdeki yatırımları da kapsayan entegre ve sürdürülebilir bir kalkınma yaklaşımı içinde devam ettirilmektedir. İnsan odaklı bir kalkınma projesi olarak GAP, bölge halkının daha iyi bir yaşam kalitesine ulaşmasını ve diğer bölgelerle arasındaki gelişmişlik farkının ortadan kaldırılmasını hedeflemektedir. Teknik özellikleri ile fiziki büyüklüklerinin yanısıra GAP, insani ve yenilikçi yaklaşımları ile de tüm dünyanın haklı ilgisini çekmektedir. Proje, istihdam yaratarak, gelir düzeyini yükselterek, kentsel ve kırsal merkezlerin hizmet kapasitelerini geliştirerek bölge halkının yaşamını daha şimdiden olumlu yönde etkilemiştir. Proje kapsamında ger¡ekleştirilecek daha çok şey olmasına rağmen, bugüne kadar elde edilen sonuçlar; tarihin ilk uygarlıklarına tanıklık etmiş bu bölgede, yeni ve daha parlak bir uygarlık yaratılabileceği konusunda Türkiye'ye ve Dünya'ya olumlu mesajlar vermektedir.
[Resim]
Heracles ve Kommegene Kralı Mithridates kabartması, Eski Kahta, Adıyaman
Her Yönüyle GAP
GAP kapsamında, öncelikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin zengin su kaynaklarından olan Fırat ve Dicle nehirlerinin sulama ve enerji üretimi amacıyla değerlendirilmesi, düzensiz akışı olan bu iki nehrin sularının dizginlenmesi öngörülmüştür. Ülkede suları rasyonel şekilde kullanma çalışmaları 1930'lara kadar gitmektedir. Cumhuriyet'in ilk dönemlerinde, ülkenin maddi-manevi her alanda değişim ve gelişim ¡abası i¡inde bulunduğu sıralarda, özellikle elektrik enerjisi en belirgin ve öncelikli ihtiyaç olarak ortaya ¡ıkmıştır. Mevcut su kaynaklarından elektrik enerjisi elde edilmesi için, Atatürk'ün talimatı ile 1936 yılında Elektrik İşleri Etüd İdaresi (EıEı) kurulmuştur. Böylece Fırat nehrinin her açıdan incelenmesi ve sonuçlarının belirlenmesi için; rasat istasyonları kurulmuş, jeolojik ve topoğrafik etüd çalışmalarına başlanmıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrası yeni ihtiyaçların ortaya ¡ıkması üzerine, 1954 yılında kurulan Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) çalışmaları çerçevesinde Türkiye 26 havzaya ayrılarak, etüd ve planlama çalışmaları sürdürülmüştür. 1960'tan sonra Fırat ve Dicle Havzaları'nın sulama ve enerji potansiyelini belirleyen raporlar hazırlanmış ve bu havzalardan ne şekilde faydalanılacağı açıklık kazanmıştır. 1977 yılında ise bu iki havzaya ilişkin projelerin "Güneydoğu Anadolu Projesi" (GAP) şeklinde adlandırılması benimsenmiştir.
Bölgenin zengin toprak ve su kaynaklarından yararlanmak amacıyla önce kendi içinde bir enerji ve sulama projesi olarak başlayan GAP, 1989 yılında tamamlanan "GAP Master Plan" ¡alışması ile entegre bir bölgesel kalkınma projesine dönüştürülmüştür. GAP Master Planı, bölge gelişmesinin izlemesi gereken seyir ve alt öl¡eklerde üretilecek plan, program ve projeler için bir rehber niteliği taşımaktadır. GAP Master Planı'nda yer alan temel kalkınma senaryosu, bölgenin tarıma dayalı sanayi ürünleri ihraç eden bir merkez haline getirilmesidir.
GAP'ın entegre bölgesel planlama çer¡evesinde yürütülmesi, sürdürülen faaliyetlerin koordinasyonunun sağlanması ve yönlendirilmesi amacıyla 1989 yılında GAP Bölge Kalkınma ıdaresi Teşkilatı kurulmuştur. Teşkilatın karar organı Başbakan başkanlığında GAP'tan sorumlu Devlet Bakanı, Devlet Planlama Teşkilatı'nın bağlı bulunduğu Devlet Bakanı ile Bayındırlık ve ıskan Bakanı'ndan oluşan GAP Yüksek Kurulu'dur. GAP İdaresi, Başkanlık Ankara'da ve Bölge Müdürlüğü Şanlıurfa'da olmak üzere örgütlenmiştir.
GAP Su Kaynakları Geliştirme Programı
Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından uygulanan ve Fırat ve Dicle Havzası Projeleri olmak üzere iki gruptan oluşan program kapsamında 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ve 1.7 milyon hektarın sulanmasını sağlayacak sulama kanalları inşası öngörülmektedir. Proje tamamlandığında, yılda 50 milyar m3'ten fazla su akıtan Fırat ve Dicle üzerindeki tesislerle, ülkenin toplam su potansiyelinin %28'i kontrol altına alınacaktır. Planlanan toplam sulama alanı; Türkiye'de ekonomik olarak sulanabilir alanın %20'sine, toplam yıllık elektrik enerjisi potansiyelinin %22'sine eşdeğerdir.
GAP ve Tarım
GAP’ın tarımsal kalkınma ama¡ları arasında kırsal kesimde gelir düzeyinin artırılması, kırdan kente göçü asgariye indirerek istihdam imkanı yaratılması, bölge sanayii için girdi sağlanması ve üretimin ihracata yönelik olarak artırılması sayılabilir. GAP Bölgesi 75 bin km2lik geniş bir alana sahiptir ve bu alan içerisinde farklı iklim istekleri olan zeytinden fıstığa, fındıktan narenciyeye kadar ¡ok geniş yelpazede ürünler yetişmektedir. Bölge doğal yapısı itibariyle hayvancılık faaliyetleri için de çok uygundur. GAP ile bu doğal kaynakların etkin bir şekilde kullanılması yönündeki çalışmalar devam etmektedir. Ayrıca, bölge koşullarına en uygun üretim sisteminin belirlenmesi, ürün tür ve çeşitlerinin optimum yetiştirme tekniklerinin tespiti, toprak verimliliğinin sürekli yüksek tutulması ve tarımsal mekanizasyonun geliştirilmesi konularında araştırmalar yapılmaktadır. Bu araştırmalara göre GAP'ın sulama projeleri tamamlandığında, şimdiye kadar Türkiye'de devlet eliyle ger¡ekleştirilen sulama alanına eşit bir alan daha sulu tarıma açılacaktır. Sulu tarım alanlarındaki artışa bağlı olarak bazı ürün miktarı ve desenlerinde önemli değişiklikler olacağı hesaplanmıştır. Buna göre buğdayda %90, arpada %43, pamukta %600, domateste %700, mercimekte %250 ve sebzede %167 oranında artış olacaktır. Sulama öncesi bölgede üretilmeyen soya, yer fıstığı, mısır, ayçi¡eği ve fasulye gibi sulamanın getirdiği ikinci ürünler, yağlı tohumlar ve yem bitkileri olarak, tarıma dayalı sanayinin gelişmesinin temelini oluşturacaktır.
GAP ve Sanayi
GAP Master Planı, projenin gerçekleşmesiyle bölgenin "Tarıma Dayalı İhracat Merkezi" olmasını öngörmektedir. Bu doğrultuda gerçekleştirilecek yatırımlarla ortaya ¡ıkacak potansiyelin, özellikle sanayi ve hizmet sektöründe etkin bir şekilde değerlendirilmesi ve özel sektör yatırımlarının hızlandırılması ama¡lanmaktadır. GAP İdaresi tarafından 1992 yılında yürütülen "GAP Bölgesel Ulaşım ve Altyapı Geliştirme Çalışması" ile bölgedeki ekonomik gelişme ve bunun muhtemel coğrafi dağılımı belirlenmiş, bölgede hızlı gelişmesi beklenen 9 yörenin çevre düzeni planları yapılmış ve bunlarda GAP'ın yaratacağı sanayiler için yer ayrılmıştır. Beş il merkezinde kurulan ve GAP ile yaratılan iş ve yatırım ortamına katılacak bölge içi ve dışı yatırımcıları özendiren, bilgi ve danışmanlık hizmeti veren "GAP Girişimci Destekleme Yönlendirme Merkezleri" (GAPGİDEM) de faaliyetlerini sürdürmektedir. GAP bölgesinde son 34 yıl içerisinde gözlenen tarımsal üretim artışı, sanayileşme alanında dikkate değer bir canlanma yaratmıştır. Tamamlanan organize sanayi bölgeleri nin alan büyüklüğü bakımından Türkiye toplamı içindeki payı %11'e ulaşmıştır. Mevcut organize sanayi bölgelerinde 342 fabrika üretime geçmiş ve 34.400 kişiye iş imkanı sağlanmıştır. 1997 sonu itibariyle mevcut 18 küçük sanayi sitesindeki 5.514 işyerinde ise yaklaşık 33.000 kişi çalışmaktadır. Halen yapımı devam eden küçük sanayi siteleri tamamlandığında, istihdam kapasitesinin 60.000 kişiye ulaşacağı öngörülmektedir.
GAP ve Altyapı
GAP çerçevesinde kentsel altyapı çalışmalarına da büyük önem verilmektedir. GAP İdaresi tarafından gerçekleştirilen "GAP Bölgesel Ulaşım ve Altyapı Çalışması" ile bölge için oluşturulan geniş proje stoğunun yanı sıra, aynı çalışmada öngörülen "GAP Uluslararası Havalimanı"nın mühendislik tasarıları ve fizibilite ¡alışmaları, ABDTicaret Kalkınma Ajansı'ndan sağlanan hibe ile gerçekleştirilmiştir. GAP Uluslararası Havalimanı inşaatına, Ulaştırma Bakanlığı tarafından Mayıs 1998'de başlanmıştır.
GAP İdaresi 1993-1998 (I. yarıyıl) yılları arasında bölgedeki 38 belediyenin imar planını yaptırmış ve onaylamıştır. 5 belediyenin ise imar planı çalışmaları sürmektedir. Ayrıca, 34 bin hektarın üzerinde alanın, halihazır harita alımı çalışması da tamamlanmıştır.
GAP'ın Sosyal Yönü
Proje bölgesi ile Türkiye'nin daha gelişmiş bölgeleri arasındaki farkı ortadan kaldırmayı ve dengeli bir gelişmeye katkıda bulunmayı ama¡layan GAP'ın başarısı, büyük öl¡üde uygulandığı alandaki toplumun iyi tanınması ve halkın projeye katılım ve desteğine bağlıdır. Bu nedenle sosyal araştırmalar ve bunlara dayalı uygulamalar, GAP'ın en önemli bileşeni durumundadır. Nitekim, yapılan "Toplumsal Değişme Eğilimleri", "Nüfus Hareketleri", "Kadının Statüsü ve Kalkınma Sürecine Entegrasyonu", "Baraj Göl Aynasında Kalacak Yerleşimlerin ıstihdam ve Yeniden Yerleştirme Sorunları" gibi araştırmaları takiben, uygulama sürecine halkın katılımını sağlayarak, sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirmek üzere "GAP Sosyal Eylem Planı" hazırlanmıştır. Planın belirlediği politika ve hedefler doğrultusunda GAP İdaresi, 1995 yılından itibaren bölgede kadın nüfusun geliştirilmesine ve eğitimine yönelik "Çok Amaçlı Toplum Merkezleri" (´ATOM) oluşturmaktadır. Bu merkezlerin yaygınlaştırılmasında, çeşitli kamu kuruluşlarının yanı sıra hükümet dışı kuruluşlar ve UNICEF gibi uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapılmaktadır. 1998 yılı sonu itibariyle sayıları 21'e ulaşan ´ATOM'lar aracılığı ile bugüne kadar 15.000 kadına ula şılmıştır. Sosyal Eylem Planı doğrultusunda bölgede yapımına başlanan Birecik Baraj Gölü'nden etkilenecek yerleşimlerin nüfusunun yeniden yerleştirilmesi çalışmaları da katılımcı bir anlayışla devam etmektedir.
Uluslararası Platformlarda GAP
Toplam yatırım tutarı yaklaşık 32 milyar ABD doları olan GAP'a, 1997 yılı sonuna kadar yapılan 12.8 milyar ABD doları eşdeğerindeki harcamanın büyük bir bölümü ulusal kaynaklardan karşılanmıştır. Ancak GAP, "insan" boyutu ve "sürdürülebilirlik" kavramı ile birlikte anılmaya başlayan bir bölgesel kalkınma projesi olarak örnek duruma ulaşmış, bu boyutlarıyla dış basın ve uluslararası forumlarda geniş bir şekilde yer almaya ve olumlu yankılar uyandırmaya başlamıştır. Böylece başlangıçta GAP konusunda "çekimser" bir tutum sergileyen uluslararası toplum artık bu proje ile ilgilenir ve daha da ötesi, işbirliği içinde olmaya özenir duruma gelmiştir.
Dünyadaki kalkınma yaklaşımına ilişkin gelişmelerin de önüne ge¡erek "sürdürülebilir insani kalkınma" doğrultusundaki uygulamaları ile uluslararası platformlarda örnek gösterilmeye başlanan GAP kapsamında, işbirliği içerisinde bulunulan uluslararası kuruluşlar ve yabancı ülkeler şunlardır:
* Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP)
* Dünya Bankası (IBRD)
* Avrupa Birliği (EU)
* Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)
* Dünya Su Konseyi (WWC)
* İsrail Tarım ve Kırsal Kalkınma Bakanlığı Uluslararası
* Tarımsal Kalkınma İşbirliği Merkezi (CINADCO) ve İsrail Dışişleri Bakanlığı Uluslararası ışbirliği Merkezi (MASHAV)
* Kurak Alanlarda Tarımsal Araştırma Uluslararası Merkezi (ICARDA
Özellikle Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile birlikte yapılan "GAP'ta Sürdürülebilir Kalkınma Programı" proje paketinin yürürlüğe girdiği 1997 yılı, uluslararası kuruluşların projeye doğrudan katkılarının yoğunlaşmasının başlangıcı olmuştur. Başta ABD, Kanada, İsrail, Fransa ve bazı Avrupa ülkeleri ile Dünya Bankası olmak üzere, diğer uluslararası kuruluşlar, bazı yabancı fon ve kredi kuruluşları da GAP'a finansal katkı sağlamışlardır. Yine bu kapsamda GAP idaresi, bazı önemli projelerin gerçekleştirilmesinde kullanılmak üzere aşağıda belirtilen yabancı finans kuruluşlarından yaklaşık 2.9 milyon ABD dolarına eşdeğer miktarda hibe finansman temin etmek imkanına sahip olmuştur.
* Amerika Birleşik Devletleri Ticaret ve Kalkınma Ajansı (US TDA)
* Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Sağlık Enstitüsü (US NHI)
* Kanada Uluslararası Kalkınma Ajansı (CIDA)
* Fransa Hükümeti
* Birleşmiş Milletler ¡ocuklara Yardım Fonu (UNICEF)
* NAAN ve NETAFIM (ısrail Firmaları)
* Filtration Ltd. (ısrail Firması)
* S. Smith & Sons Ltd ve Wingfield Micro Irrigation (Avustralya)
* Dünya Bankası (IBRD)
GAP'ta Ulaşılan Son Nokta
1998 yılı sonu itibariyle GAP'ın nakdi ger¡ekleşme oranı %42.8 düzeyine ulaşmıştır. Enerji projelerinde %75, sulama projelerinde %11.9, sosyal sektörlerde ise %55 oranında nakdi gerçekleşme sağlanmıştır. Böylece, 2010 yılında tamamlanması öngörülen projenin, gerek bölge ve gerekse ülke ekonomisine katkısı daha şimdiden büyük boyutlara ulaşmıştır.
1997 yılı i¡inde GAP, Türkiye'nin toplam hidroelektrik enerji üretiminin %48.7'lik bölümünü sağlamıştır. Tamamlanan Karakaya ve Atatürk Barajları'ndan sağlanan hidroelektrik enerjisi üretimi, 1998 yılı sonu itibariyle toplam 145.6 milyar kilowatsaate ulaşmıştır. Bu üretimi alternatif enerji kaynakları cinsinden ifade etmek gerekirse, her iki barajdan sağlanan elektrik üretimi yaklaşık 36.4 milyon ton fuel oil veya 28.1 milyar metreküp doğal gaza eşit bir değer oluşturmaktadır. Sağlanan enerjinin parasal değeri ise yaklaşık 8.7 milyar ABD dolarıdır.
Atatürk Baraj Gölü'nde biriken suyu Şanlıurfa-Harran Ovası'na ulaştıran ve dünyanın sulama amaçlı en uzun tüneli olan Şanlıurfa Tüneli tamamlanmış olup, 1995 yılı Nisan ayından itibaren bu tünel vasıtasıyla Harran Ovası'nda 60.000 hektarlık bir alan sulanmaya başlanmıştır. Harran Ovası özelinde sulama öncesinde 31.5 milyon dolar/yıl olan gayrisafi tarımsal gelir, 1998 yılı sonu itibariyle 121 milyon dolar/yıla çıkmıştır.
GAP genelinde 1999 yılı itibariyle sulamaya a¡ılan toplam alan ise 200.080 hektara ulaşmış ve bölgenin tarımsal üretiminde "patlama" olarak nitelendirilebilecek artışlar sağlanmıştır. Nitekim, GAP bölgesinde son üç yılın pamuk üretimi, Türkiye toplam üretiminin üçte birini oluşturmuştur.